Η ανταρσία των μισθοφόρων της Βάγκνερ εναντίον της ηγεσίας του Ρωσικού Στρατού υπήρξε αναμφίβολα ένα πλήγμα κατά της «ηγεμονίας» του Βλαντιμίρ Πούτιν. Όποια και αν ήταν τελικά η έκβαση αυτής της βραχύβιας «στάσης» εκ μέρους των μισθοφόρων της Βάγκνερ, αυτό που μένει, τουλάχιστον ως εικόνα, είναι πως ο Ρώσος Ηγεμόνας αδυνατούσε για αρκετές ώρες να ελέγξει την επέλαση του Πιργκόζιν και των ακολούθων του εντός της ρωσικής επικράτειας.

Αναπόφευκτα, στον διεθνή διάλογο άνοιξε εκ νέου η συζήτηση κατά πόσον στο σύγχρονο θέατρο πολέμου οι μισθοφορικοί στρατοί και οι πόλεμοι διά αντιπροσώπων-μισθοφόρων (proxy warfare), είναι αξιόπιστοι και αποτελεσματικοί εν συγκρίσει προς τους εθνικούς στρατούς. Την απάντηση στο πιο πάνω δίλημμα επιχείρησε να δώσει ο μεγάλος Ιταλός διπλωμάτης και πολιτικός θεωρητικός, Νικολό Μακιαβέλι, στο μνημειώδες έργο του «Ο Ηγεμόνας».

Ο «Ηγεμόνας», που εκδόθηκε το 1532, λειτούργησε για αιώνες ως φάρος καθοδήγησης για νέους πρίγκιπες και βασιλιάδες. Σίγουρα ο Πούτιν, μαζί και άλλοι σύγχρονοι ηγέτες, θα χρειαστεί να ξεσκονίσουν εκ νέου τις σελίδες του αν θέλουν να κρατηθούν στην εξουσία.

«Άπιστοι οι μισθοφόροι»

Ο Μακιαβέλι υπήρξε αρκετά δύσπιστος απέναντι στους μισθοφόρους και τασσόταν υπέρ της συγκρότησης κάποιου είδους στρατού πολιτών, για τον οποίο έδωσε ιστορικά παραδείγματα της Ρώμης και της Σπάρτη. Πίστευε ακράδαντα πως ένας τέτοιος στρατός θα ήταν πιο πιστός και θα ήταν γενικά ανώτερος από τους μισθοφορικούς στρατούς της εποχής. Η ιδέα του Μακιαβέλι ήταν ότι, εκπαιδεύοντας πολίτες, θα μπορούσε να τους κάνει να φτάσουν στο επίπεδο των μισθοφόρων και στη συνέχεια να το ξεπεράσουν μέσω κάποιου πατριωτικού πάθους και πίστης. Αυτή η άποψη έγινε ευρέως δημοφιλής από τον σύγχρονο εθνικισμό, που έβλεπε με εχθρικό μάτι τους μισθοφόρους για τον ίδιο λόγο.

«Οι µισθοφόροι είναι διχασµένοι, φιλόδοξοι, απείθαρχοι, άπιστοι, γενναίοι µπροστά σε φίλους και δειλοί µπροστά σ’ εχθρούς· δεν έχουν ούτε φόβο Θεού ούτε αφοσίωση στους ανθρώπους», σημείωνε ο Νικολό Μακιαβέλι στο βιβλίο του, για να προσθέσει, ωστόσο, λίγο αργότερα: «Αν όµως ο Ηγεµόνας επιµένει να έχει µισθοφόρο στρατηγό [...], αν του βγει ικανός, πρέπει να τον δεσµεύσει µε νόµους, ώστε η εξουσία του να µην ξεπεράσει τα όρια».

Σε αυτό ακριβώς το σημείο φάνηκε και η αδυναμία του Πούτιν με τον Πριγκόζιν, ο οποίος ξεπέρασε τα όρια διαπράττοντας «ύβριν», η οποία φαίνεται να αποτέλεσε και το κύκνειον άσμα της Βάγκνερ.

Παραδείγματα ιδιωτικών στρατών

Τα τελευταία πεντακόσια χρόνια που μας χωρίζουν από την εποχή του Μακιαβέλι, αυτό που ουσιαστικά άλλαξε σχετικά µε τους µισθοφόρους είναι το όνοµά τους, καθώς πλέον αποκαλούνται «εργολάβοι» (contractors) και συγκροτούν «Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες και Εταιρείες Ασφαλείας».

Πέρα από την πασίγνωστη πλέον Βάγκνερ υπάρχει και η τουρκική «SADAT International Defense Consultancy», η βρετανική Aegis Defence Services, που μίσθωσε το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ κατά τον πιο πρόσφατο πόλεμο στο Ιράκ, και η αμερικανική Academi, παλαιότερα γνωστή ως Black water.

Για τον Μακιαβέλι, ένας ικανός Ηγεμόνας είναι απαραίτητο να εργαλειοποιεί τον φόβο. Ο φόβος θεωρείται όχι ως ο μόνος, αλλά ως ο πιο αξιόπιστος τρόπος να κρατάς την εξουσία. Στο απόσπασμα για το αν είναι καλύτερο να σε αγαπούν ή να σε φοβούνται, ο Μακιαβέλι δεν κρύβει την προτίμησή του: «Είναι πολύ πιο ασφαλές να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν. Αυτή η υπεράσπιση βασίζεται στην προϋπόθεση ότι όλοι οι άνθρωποι είναι oυσιαστικά κακοί: είναι αχάριστοι, δειλοί και άπληστοι. Είναι πιστοί μόνον όταν ο Ηγεμόνας είναι επιτυχημένος και στρέφονται εναντίον του Ηγεμόνα όταν ο Ηγεμόνας τούς χρειάζεται περισσότερο», υποστηρίζει ο Μακιαβέλι. Όσοι Ηγεμόνες χτίζουν την κυριαρχία τους στην εμπιστοσύνη, λοιπόν, δεν είναι ασφαλισμένοι.

Εξαίρεση οι Βαράγγοι του Βυζαντίου

Στην ανάλυση όμως του Μακιαβέλι υπάρχουν ιστορικά παραδείγματα που αποτελούν ίσως εξαίρεση.

Δυνάμεις όπως το Βυζάντιο είχαν πάντα περισσότερα να φοβούνται από τους ντόπιους στρατηγούς παρά από τους μισθοφόρους. Χαρακτηριστικό πρότυπο πιστών μισθοφόρων ήταν η επίλεκτη μονάδα των Βαράγγων, αποτελούμενη από Σκανδιναβούς και Ανατολικοευρωπαίους πολεμιστές. Λειτουργούσαν ως προσωπικοί σωματοφύλακες των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων και μια από τις πιο διάσημες στρατιωτικές μονάδες της εποχής της. Γνωστή για την αγριότητά της στη μάχη και την ακλόνητη πίστη στον Αυτοκράτορα, η Φρουρά των Βαράγγων έπαιξε κρίσιμο ρόλο σε πολλές από τις στρατιωτικές εκστρατείες, όπως η Μάχη του Μαντζικέρτ το 1071 μ.Χ., και την πολιτική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ιστορικοί εκτιμούν ότι η ακραία πίστη των Βαράγγων στον νέο τους Αυτοκράτορα μπορεί να πηγάζει από τις παγανιστικές τους ρίζες, καθώς πολλοί από αυτούς το είδαν ως προγονικό επάγγελμα που πέρασε από γενεές. Υπήρχαν όμως και άλλοι καθοριστικοί παράγοντες που σφυρηλάτησαν την αφοσίωσή τους στον Αυτοκράτορα. Τα μέλη της Φρουράς αμείβονταν καλά και είχαν πρόσβαση σε προνόμια και παροχές που δεν είχαν άλλοι στρατιώτες. Επίσης, απαλλάσσονταν από ορισμένους φόρους και νόμους, που πρόσθεσαν το κύρος και την επιρροή τους στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Επίσης η επιρροή της Φρουράς των Βαράγγων δεν περιορίστηκε στο πεδίο της μάχης. Η Φρουρά έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στη βυζαντινή αυλή και πολιτική. Μέλη της Φρουράς κατείχαν συχνά θέσεις επιρροής στην αυλή και ήταν έμπιστοι σύμβουλοι του Βυζαντινού Αυτοκράτορα. Ήταν επίσης υπεύθυνοι για την προστασία της οικογένειας του Αυτοκράτορα και άλλων σημαντικών μελών της αυλής.

Η συμβουλή των σοφών

Εν κατακλείδι, αυτό που πρέπει να απασχολήσει τα κράτη είναι ο ρόλος που θέλουν να διαδραματίσει ένας μισθοφορικός στρατός στη διεθνή σκηνή κατά τον 21ον αιώνα και σε ποιους άλλους δρώντες επιθυµούµε να αναγνωρίσουµε έναν αναβαθµισµένο ρόλο. Πάντως, μπροστά στο δίληµµα αυτό, ο Μακιαβέλι προσφέρει τη δική του συµβουλή στον Ηγεµόνα: «[...] Και ήταν πάντα η συνετή γνώµη των σοφών, ότι δεν υπάρχει τίποτα τόσο ασταθές και φευγαλέο όσο η φήµη ισχύος, που δεν στηρίζεται σε εθνικό στρατό· και όταν λέω εθνικό στρατό, εννοώ έναν στρατό που να αποτελείται από υπηκόους, πολίτες και υποτελείς· όλοι οι άλλοι είναι µισθοφόροι [...]».

Δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Σημερινή (02/03/23)