Ο μέσος 15χρονος έφηβος στην Κύπρο, βιώνει, μαζί σχεδόν με όλους τους συνομήλικους του ανά την υφήλιο, το εξής παράδοξο: είναι σε θέση να κατανοήσει τι εστί χημικές αντιδράσεις, να πειραματιστεί με τη μοριακή δομή της ύλης σε συνάρτηση με τη θερμοκρασία της, να εφαρμόσει πολύπλοκους μαθηματικούς τύπους, ή να επιχειρηματολογεί υπέρ ή κατά μιας άποψης (βλ. αναλυτικά προγράμματα 3ης Γυμνασίου). Η νομοθεσία του επιτρέπει να εργαστεί, ενώ είναι ταυτόχρονα υπόλογος στα μάτια του νόμου, από τα 14 του, έχοντας ποινική ευθύνη σε περίπτωση διάπραξης αδικήματος. Γνωρίζει ότι στα 17 του μπορεί να έχει περισσότερη αυτονομία αξιοποιώντας το μοτοποδήλατό του, παρά τους κινδύνους για τον ίδιο και άλλους οδηγούς.

Την ίδια στιγμή, ανησυχεί για τις συνθήκες που επικρατούν στην Κύπρο και ανά το παγκόσμιο. Έχει γνώμη για ένα φάσμα θεμάτων που δεν έχουν προφανή σχέση με τον εαυτό του αλλά με την ευρύτερη κοινωνία, όπως π.χ. το Κυπριακό, τη θέση της γυναίκας στα κέντρα λήψης αποφάσεων, και την κλιματική κρίση, θέσεις οι οποίες συχνά εκφράζονται μέσω της Βουλής των νέων Αντιπροσώπων ή αυθόρμητες διαδηλώσεις. Παρόλα αυτά, όμως, υποχρεούται να περιμένει μέχρι την ηλικία των 18 για να του επιτραπεί να εκφράσει οποιεσδήποτε ανησυχίες μέσω της ψήφου του σε εκλογές.

Υπόβαθρο

Η πρόταση του κ. Νεοφύτου, βουλευτή του ΔΗΣΥ, για μείωση του ορίου ηλικίας απόκτησης δικαιώματος ψήφου από την ηλικία των 18 ετών στα 17 ασφαλώς και αποτελεί βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Ωστόσο, όσον αφορά το περιεχόμενο της πρότασης καθαυτό διαφέρει ελάχιστα από την ισχύουσα νομοθεσία. Αποτέλεσμα αυτού, η διαιώνιση της στρέβλωσης που επιβάλουν άρθρα της νομοθεσίας που αποσκοπούν στον αποκλεισμό μεγάλης μερίδας πολιτών από την εκλογική διαδικασία. Δεν υπάρχει όμως ουσιαστικός λόγος που να δικαιολογεί τον εκ του Συντάγματος αποκλεισμό των εφήβων από την εκλογική διαδικασία.

Πάρτε για παράδειγμα την πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου δικαστηρίου της Νέας Ζηλανδίας (Νοέμβριος 2022) που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η στέρηση του δικαιώματος ψήφου σε άτομα 16 – 18 χρονών αποτελεί αναίτια δυσμενή διάκριση εις βάρος της συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων καθώς και παραβίαση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο ηγέτης των Εργατικών Κειρ Στάρμερ έχει πρόσφατα προτείνει να μειωθεί το ελάχιστο όριο δικαιώματος ψήφου στα 16 σε Αγγλία και Βόρεια Ιρλανδία (κάτι που ισχύει ήδη σε Σκωτία και Ουαλλία), ενώ σε χώρες όπως η Αυστρία, η Βραζιλία, η Κούβα και ο Ισημερινός το ελάχιστο όριο των 16 ετών θεωρείται δεδομένο. Στην Ελλάδα, όπως και σε κάποια άλλα κράτη, το όριο είναι στα 17. Το κατώτατο όριο στα 16 ή 17 οπωσδήποτε αποτελεί βελτίωση σε σχέση με τα 18, υπάρχουν όμως βάσιμοι λόγοι που να καθιστούν αναγκαία την περαιτέρω μείωση του κατώτατου ορίου ηλικίας δικαιώματος ψήφου τουλάχιστον στα 15 έτη.

Από ηθικής απόψεως, υπάρχει ένα απλό αλλά ισχυρό επιχείρημα που ασκεί πίεση προς την κατεύθυνση της μείωσης του κατώτατου ορίου ηλικίας δικαιώματος ψήφου στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Όπως αναφέρει η Maura Priest στο άρθρο της Why children should be allowed to vote (Public Affairs Quarterly - 2016), δεδομένου ότι τα παιδιά είναι άνθρωποι και ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν ίση αξία, τα παιδιά διεκδικούν από γεννήσεως  ακριβώς τα ίδια (πολιτικά) δικαιώματα που απολαμβάνουν οι ενήλικες.

Εξάλλου, όπως σημειώνει ο Carl Cohen στο βιβλίο του  Democracy (University of Georgia Press - 1971), σημείο εκκίνησης και βασική προϋπόθεση μιας δημοκρατικής κοινωνίας είναι ότι όλοι ανεξαιρέτως μπορούν να συμμετάσχουν. Συνεπώς, οποιαδήποτε αυθαίρετη ηλικιακή διάκριση ως προς το δικαίωμα ψήφου παραμένει αδικαιολόγητη, εκτός και αν υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για την εν λόγω διάκριση. Με άλλα λόγια, το βάρος της απόδειξης φέρει αυτός που υποστηρίζει συγκεκριμένη ηλικιακή διάκριση και όχι αυτός  που στηρίζει το δικαίωμα ψήφου για όλους ανεξαιρέτως. Σκοπός μου στο παρόν άρθρο είναι να δείξω ότι η στέρηση δικαιώματος ψήφου για τις ηλικίες άνω των 15 αποτελεί αυθαίρετη επιλογή, αλλά όχι κάτω των 15, καθώς υπάρχουν λόγοι που να δικαιολογούν τη συγκεκριμένη διάκριση για τις ηλικίες 0 – 15.

Περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη

Οι ανήλικοι αποτελούν τη μοναδική ομάδα συμπολιτών μας οι οποίοι εκ γενετής ζουν σε μια μορφή δικτατορίας, όπου άλλοι, οι άνω των 18, αποφασίζουν για τις υποχρεώσεις και δικαιώματά τους. Επηρεάζονται άμεσα από μια σειρά πολιτικών, πολλές φορές ακραία αντιδημοφιλείς (π.χ. εξετάσεις τετραμήνων), χωρίς να έχουν τη δυνατότητα χρήσης του ισχυρότερου μέσου που προσφέρει το δημοκρατικό πολίτευμα, αυτό της ψήφου, ώστε να μπορούν να επιφέρουν βελτιώσεις στη ζωή τους.

Υπάρχει μια πλειάδα πολιτικών που επηρεάζει αρνητικά την ίδια τη καθημερινότητα των νέων μας. Μερικά παραδείγματα: o μέσος 15χρονος φυσιολογικά θα διερωτάται γιατί πρέπει να ξυπνά στις 6:30 το πρωί για το σχολείο, παρόλο που υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία (εν γνώσι του ΥΠΑΝ) για το γεγονός ότι το βιολογικό ρολόι ρύθμισης του ύπνου του (ο κιρκαδικός ρυθμός) διαφέρει από ένα ενήλικα με τέτοιο τρόπο που επιβάλλει ύπνο και ξύπνημα αρκετά αργότερα σε σχέση με τον ενήλικα, με αποτέλεσμα να προκαλούνται προβλήματα φυσιολογικής ανάπτυξης του παιδιού ή προσοχής στην τάξη, μεταξύ άλλων.

Ο μέσος έφηβος επίσης θα αναρωτιέται γιατί το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι σε τέτοια κατάσταση που να κατατασσόμαστε συχνά κάτω από τον μέσο όρο σε διεθνείς αξιολογήσεις (π.χ. PISA, TIMSS), παρά το γεγονός ότι ξοδεύουμε γύρω στο 6% του ΑΕΠ στην εκπαίδευση, αρκετά πιο πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Αφού το σχολείο βάζει τον πύχη χαμηλά, ο μέσος έφηβος υποχρεούται να υπομείνει ένα καθημερινό πρόγραμμα μαρτύριο, με ατελείωτες ώρες σε απογευματινά φροντιστήρια μόνο και μόνο για να είναι ανταγωνιστικός στις εξετάσεις εισδοχής στο πανεπιστήμιο. Αν δεν υπάρχει η οικονομική δυνατότητα στην οικογένεια για φροντιστήριο, απλά κακή του τύχη.

Οι ανησυχίες του μέσου έφηβου σήμερα δεν περιορίζονται όμως στο εδώ και στο τώρα. Έχει ενδελεχή ενημέρωση για τα θέματα που αντιμετωπίζει η Κύπρος σε βάθος χρόνου. Γνωρίζει για την κλιματική κρίση, το γεγονός ότι οι προηγούμενες γενιές έχουν βαρυσήμαντο μερίδιο ευθύνης για τη σημερινή κατάσταση, για το γεγονός ότι η περιοχή της Μεσογείου ζεσταίνεται κατά μέσο όρο 20% πιο γρήγορα από τον υπόλοιπο πλανήτη και ότι τα σημερινά μετεωρολογικά μοντέλα προβλέπουν θερμοκρασίες το 2050 οι οποίες θα ξεπερνούν τους 50 βαθμούς Κελσίου κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.

Ξέρει για το Κυπριακό πρόβλημα και το γεγονός ότι η παρούσα κατάσταση αποτελεί προσωρινή διχοτόμιση η οποία θα μετατραπεί σε μόνιμη με το πέρασμα του χρόνου αν δεν συμφωνήσουν οι 2 πλευρές σε μια λύση που να αλλάζει τα τωρινά δεδομένα. Βλέπει τους ελαφρώς μεγαλύτερους του (18 – 24 ετών) που, παρά το ότι αποτελούν στατιστικά το πιο μορφωμένο φάσμα ηλικίας, πασχίζουν να βρουν μια δουλειά με αξιοπρεπή μισθό, ένα μισθό που να δίνει τουλάχιστον τη δυνατότητα να αποκτήσει ενός βαθμού αυτονομία και ανεξαρτησίας από τους γονείς αν θελήσει.

Συχνά, τέτοιου είδους θέματα δεν βρίσκονται ψηλά στην ατζέντα ενός 70χρονου ψηφοφόρου, αποκλειστικά και μόνο λόγω ηλικίας. Οι προτεραιότητες ενός 70χρονου πιθανόν να σχετίζονται με θέματα που αφορούν τη δική του γενιά, όπως για παράδειγμα αν πρέπει να πληρώνει το 12% πρόστιμο στη σύνταξη του. Ο 70χρονος ψηφοφόρος ίσως να μην γνωρίζει καν για το ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα χρήζει άμεσης βελτίωσης ή για το μαρτυρικό καθημερινό πρόγραμμα ενός έφηβου σήμερα. Από την άλλη, πιθανόν να είναι ενήμερος για την κλιματική κρίση και τις θερμοκρασίες που θα επικρατούν στην Κύπρο το 2050, είναι όμως θέμα που δεν τον απασχολεί ιδιαίτερα για προφανείς λόγους (το προσδόκιμο ζωής στην Κύπρο είναι γύρω στα 80).

Όπως και σε προηγούμενες περιπτώσεις παραχώρησης πολιτικών δικαιωμάτων, όπως για παράδειγμα την επέκταση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, η μεταρρύθμιση που προτείνεται εδώ αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε πιο συμπεριλιπτικές πολιτικές, πολιτικές οι οποίες λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τα συμφέροντα της νέας γενιάς μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Ταυτόχρονα, όπως σημειώνει ο David Runicman στο άρθρο του στην Guardian Votes for children! Why we should lower the voting age to six (2021), το δικαίωμα ψήφου είναι συνώνυμο με μερίδιο ευθύνης για τη μοίρα μιας δημοκρατικής κοινότητας και την υποχρέωση να ζήσεις με τις συνέπειες των αποφάσεων εκείνων που βρίσκονται στην εξουσία. Τα παιδιά και οι έφηβοι θα πρέπει να ζήσουν με αυτές τις συνέπειες για περισσότερο καιρό από οποιονδήποτε άλλον, χωρίς όμως το δικαίωμα επιλογής τους.

Για μια πιο υγιή δημοκρατία

Τα τελευταία χρόνια, η δημοκρατία στην Κύπρο, όπως και σε άλλα ανεπτυγμένα κράτη, αντιμετωπίζει μια υπαρξιακής φύσεως κρίση - αυτήν της έλλειψης ικανοποιητικής νομιμοποίησης των εκλελεγμένων αντιπροσώπων του λαού, από τον οποίο πηγάζει η εξουσία. Για παράδειγμα, ο πρόσφατα εκλελεγμένος πρόεδρος της δημοκρατίας έλαβε μόλις το 36.45% του συνόλου των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων, σε μια διαδικασία με σχετικά υψηλά ποσοστά συμμετοχής στην κάλπη.

 Μια ματιά στο ποσοστό αποχής των εκλογικών διαδικασιών των τελευταίων δεκαετιών αναδεικνύει την απρόσκοπτη διόγκωση του προβλήματος. Έχουν προταθεί διάφορες εξηγήσεις για αυτή την τάση, όπως για παράδειγμα ότι το θέμα της αποχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το σεβασμό έναντι των θεσμών που αντιπροσωπεύουν τον πολίτη, σεβασμός ο οποίος απορρεέι από τις πράξεις και γενικότερη συμπεριφορά των αντιπροσώπων, και η οποία κρίνεται ως μη ικανοποιητική στην καλύτερη περίπτωση. Άλλη εξήγηση του φαινομένου της αποχής έχει να κάνει με την απουσία ευρύτερης αντίληψης της σημαντικότητας της διατήρησης μιας υγιούς δημοκρατίας για την ύπαρξη βασικών δικαιωμάτων όπως η ελευθερία έκφρασης, ισότητα, ισονομία, σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αποδοχή της διαφορετικότητας.

Αυτές οι εξηγήσεις δεν είναι αμοιβαία αποκλειώμενες και μάλλον αποτελούν συμπληρωματικά κομμάτια μιας ευρύτερης θεωρίας εξήγησης του φαινομένου της αποχής, που οφείλει επίσης να συμπεριλαμβάνει την, κάπως ανιαρή, παρατήρηση βάσει της οποίας η συμμετοχή/αποχή στην κάλπη αποτελεί θέμα συνήθειας (βλ. Eric Plutzer, Becoming a Habitual Voter: Inertia, Resources, and Growth in Young Adulthood, CUP – 2004).

Οι ηλικίες 18 – 22 είναι μια εξαιρετικά αλλοπρόσαλλη περίοδος κατά την οποία συντελούνται συνταρακτικές αλλαγές στη ζωή του μέσου Κύπριου νέου, όπως για παράδειγμα, κατάταξη στο στρατό, διαμονή σε άλλη χώρα για σπουδές ή προσωπική ευθύνη για διάφορα θέματα (π.χ. οικονομικά, ακαδημαϊκά). Φυσικό επόμενο τούτου, η συμμετοχή σε εκλογές να βρίσκεται χαμηλά στις προτεραιότητες της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας, αυξάνοντας με αυτό τον τρόπο την πιθανότητα να αποκτηθεί η συνήθεια της αποχής μακροπρόθεσμα. Από την άλλη, ο 15χρονος συμπολίτης μας έχει τη σταθερότητα στη ζωή του που απαιτείται για να μπορεί να στρέψει την προσοχή του στην πολιτική και να εξασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα σε τουλάχιστον δύο εκλογικές διαδικασίες πριν να αποφοιτήσει από το σχολείο, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα απόκτησης της συνήθειας συμμετοχής στις εκλογές.

Το στοιχείο αυτό, σε συνδυασμό με το ότι η επέκταση του δικαιώματος ψήφου σε έφηβους άνω των 15 ετών θα οδηγήσει  σε πολιτικές που πραγματικά λαμβάνουν υπόψη τα συμφέροντα των νέων, μπορούν δυνητικά να μειώσουν το γενικό ποσοστό αποχής σε βάθος χρόνου.

Περί ωριμότητας - ικανότητας

Το ερώτημα που προκύπτει βεβαίως είναι αν ένας έφηβος 15 ετών μπορεί να συμμετάσχει στην εκλογική διαδικασία δεδομένου του σταδίου γνωστικής ανάπτυξής του καθώς και τα βασικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται για την επιτυχή συμμετοχή στη διαδικασία. Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα είναι εξαιρετικής σημασίας να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη φύση αυτών των χαρακτηριστικών. Πρώτα, όμως, δύο σημεία που πρέπει να έχουμε κατά νου στα πλαίσια της σύζήτησης που ακολουθεί:

Πρώτον, τα γνωστικά χαρακτηριστικά ενός ατόμου δεν αποτελούσαν ποτέ κριτήριο για συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία για τον ενήλικα. Ο ενήλικας, ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου, βαθμού νοημοσύνης, ή γενικότερα γνωστικής κατάστασης, έχει το δικαίωμα ψήφου, ακόμη και αν έχει αναπτύξει παθήσεις που σχετίζονται με την εξασθένιση/διαταραχή της γνωστικής του κατάστασης (π.χ. άνοια). Δηλαδή, η συμμετοχή στην πολιτική ζωή μέσω της ψήφου αντιμετωπίζεται σαν (και πρέπει να είναι) δικαίωμα και όχι κάποιου είδους εξέταση για τους ενήλικες.

Δεύτερον, όταν αξιολογούμε την ικανότητα ενός ατόμου να ψηφίζει, είναι σημαντικό να κρατούμε σταθερά τα κριτήρια αξιολόγησης για ενήλικες και ανήλικους. Αν για παράδειγμα υπάρχει ένα ποσοστό έφηβων οι οποίοι κρίνονται ‘ακατάλληλοι’ για να εξασκήσουν το δικαίωμα ψήφου για τον άλφα ή βήτα λόγο, πρέπει την ίδια στιγμή να αναρωτιόμαστε αν υπάρχει αντίστοιχο ποσοστό ενηλίκων, για τους οποίους το δικαίωμα ψήφου είναι δεδομένο, με παρόμοια ‘ακαταλληλότητα’. Εν ολίγοις, δεν εφαρμόζουμε ‘δύο μέτρα και δύο σταθμά΄ σε πιθανή σύγκριση των δύο πληθυσμών.

Πάρτε για παράδειγμα ένα συχνό επιχείρημα ενάντια στην μείωση του ορίου ηλικίας δικαιώματος ψήφου· τον ισχυρισμό ότι ένας έφηβος είναι πιο επιρρεπής σε χειραγώγηση ή επηρεασμό από γονείς, καθηγητές και μέσα μαζικής ενημέρωσης σε σύγκριση με έναν ενήλικα, είτε λόγω άγνοιας, έλλειψης εμπειρίας ή μειωμένης ικανότητας. Αξίζει να αναφερθεί ότι το ίδιο επιχείρημα, αυτό της έλλειψης πολιτικής ανεξαρτησίας, χρησιμοποιήθηκε και στο παρελθόν για την άρνηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες, σε μειονότητες και στους φτωχούς, όπως αναφέρει ο John Wall στο Why Children and Youth Should Have the Right to Vote: An Argument for Proxy-Claim Suffrage (Children, Youth and Environments - 2014).

Καταρχήν, τα διαθέσιμα στοιχεία, αν και περιορισμένα, συνηγορούν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι Marcus Wagner, David Johann και Sylvia Kyrtzinger στη μελέτη τους Voting at 16: Turnout and the quality of vote choice (Elect Stud. - 2012) συνέκριναν την ποιότητα ψήφου (κατά πόσον οι πεποιθήσεις ενός ατόμου συμπίπτουν με τις επιλογές τους στην κάλπη) μεταξύ των Αυστριακών εφήβων (16 – 18  ετών) και των ενηλίκων συμπολιτών τους για τις Ευρωπαϊκές εκλογές του 2009, παρατηρώντας ότι δεν υπάρχει καμία στατιστική διαφορά μεταξύ των δύο πληθυσμών. Αν η πολιτική ανεξαρτησία του εφήβου βρισκόταν υπό μεγαλύτερη απειλή σε σχέση με τον ενήλικα, θα ανέμενε κανείς χαμηλότερη ποιότητα ψήφου για τον πρώτο σε σχέση με τον δεύτερο.

Ένα πρόσθετο σημείο που αφορά τη γνώση και εμπειρία, αποτελεί το γεγονός ότι είναι πρακτικά αδύνατον για οποιονδήποτε ενήλικα να γνωρίζει σε επαρκή λεπτομέρεια όλα τα θέματα που απασχολούν ένα κοινωνικό σύνολο. Στην καλύτερη των περιπτώσεων, ο μέσος ψηφοφόρος ενδιαφέρεται για συγκεκριμένα θέματα, η επιλογή των οποίων συχνά στηρίζεται στον ιδεολογικό προσανατολισμό και προσωπικές περιστάσεις του καθενός, αφήνοντας στην άκρη γνώση για θέματα που για άλλους  συμπολίτες του μπορεί να κρίνονται σημαντικά. Ωστόσο, παρά την έλλειψη μιας ολοκληρωμένης εικόνας για τα θέματα που απασχολούν τον τόπο, και τις απόψεις του κάθε υποψηφίου για το κάθε θέμα, κανένας δεν νοείται να αφαιρέσει το δικαίωμα ψήφου από έναν ενήλικα.

Επιπλέον, είναι καλό η πολιτική ανεξαρτησία ενός ενήλικα να μην υπερεκτιμάται με τρόπο που να τίθενται εικονικά και άρα ανυπέρβλητα όρια στους έφηβους. Όπως επισημαίνει o John Wall, σε μια σύγχρονη κοινωνία κανείς δεν σκέφτεται ή συμπεριφέρεται ανεξάρτητα από σχέσεις, οικογένεια, καταγωγή, κουλτούρα, κοινωνικοοικονομική κατάσταση, ΜΜΕ και πολλά άλλα. Έχει παρατηρηθεί, για παράδειγμα, ότι σε μια συζυγική σχέση, η σύζυγος επηρεάζει την ψήφο του συζύγου, και το αντίθετο (βλ. Man-Yee Κan και Anthony Heath,The Political Attitudes and Choices of Husbands and Wives, CREST – 2003). To να αναμένεις από τους έφηβους να συμπεριφέρονται εντελώς ανεξάρτητα, αλλά όχι από τους ενήλικες, συνιστά σαφή δυσμενή διάκριση. Εξάλλου, όπως σημειώνει η γνωστή Γνωστική Νευροεπιστήμονας Sarah-Jayne Blakemore στο βιβλίο της Inventing Ourselves – The secret life of the teenage brain (Black Swan  - 2019),  την κύρια πηγή εξάσκησης επιρροής στους έφηβους δεν αποτελούν ούτε οι γονείς, ούτε οι καθηγητές, ούτε τα ΜΜΕ, αλλά οι συνομήλικοί τους, από τους οποίους αναζητούν αποδοχή - τι έχει πραγματικά σημασία για έναν έφηβο είναι τι πιστεύουν οι φίλοι τους για αυτούς και όχι οι ενήλικοι στον περίγυρό τους.

Τέλος, αν υποθέσουμε ότι ο ιδανικός ψηφοφόρος είναι αυτός με ανεπτυγμένη ορθολογική σκέψη βασιζόμενος αποκλειστικά στο πρόγραμμα, ιδεολογία και ικανότητες των ανθυποψηφίων για την επιλογή του στην κάλπη, παρά σε ενστικτώδεις συναισθηματισμούς, τέτοιος ψηφοφόρος δυστυχώς δεν υπάρχει, καθώς τα συμπεράσματα, οι πεποιθήσεις και γενικότερα η συμπεριφορά ενός ατόμου καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από γνωστικές προκαταλήψεις (cognitive biases), οι οποίες υποκαθιστούν τη χρονοβόρα διαδικασία ορθολογικής σκέψης σαν ένα είδος νοητικής συντόμευσης (mental shortcut). Η γνωστική επιστήμη έχει καταλήξει στην ύπαρξη μιας πλειάδας γνωστικών προκαταλήψεων που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος, η καθεμιά από τις οποίες αντικαθιστούν την ορθολογική σκέψη με διαφορετικό τρόπο. Ας πάρουμε μία (και μόνο μία) από όλες αυτές και πως μπορεί δυνητικά να επηρεάσει τον ψηφοφόρο, αυτή της ευρετικής διαθεσιμότητας (availability heuristic), βάσει της οποίας στηριζόμαστε σε πρόσφατα διαθέσιμα παραδείγματα για την αξιολόγηση μιας ιδέας, μιας μεθόδου ή μιας απόφασης.

To 2016, όταν ρωτήθηκαν Αμερικανοί στα πλαίσια έρευνας κοινής γνώμης για το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα τους, η πλειοψηφία υπέδειξε την τρομοκρατία, παρά το γεγονός ότι την αμέσως προηγούμενη χρονιά οι θανάτοι εξαιτίας τρομοκρατικών ενεργειών στη χώρα ήταν μόλις 44, έναντι 15,696 δολοφονιών και 136,053 ατυχημάτων (περιλαμβανομένου αυτοκινητιστικών), στοιχεία τα οποία αναφέρει ο Steven Pinker στο βιβλίο του Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism and Progress (Penguin Books – 2019). Γιατί όμως η τρομοκρατία; Πίσω στο 2016, το θέμα της τρομοκρατίας αποτελούσε κύριο θέμα αναφοράς στα ΜΜΕ, ειδικότερα μετά τις επιθέσεις στο Παρίσι το 2015 (γραφεία Charlie Hebdo, θέατρο Bataclan) και τη συνεχή άνοδο του Ισλαμικού κράτους. Το αποκρουστικό θέαμα που είδαμε όλοι με τους αποκεφαλισμούς στρατιωτών αποσκοπούσε ακριβώς στη δημιουργία υπέρμετρου φόβου και πανικού στην κοινή γνώμη, δυσανάλογα με τον πραγματικό κίνδυνο που αντιμετώπιζαν οι Αμερικανοί πολίτες. Το γεγονός όμως ότι το θέμα ήταν ψηλά στην ατζέντα των ΜΜΕ (εξυπηρετώντας έτσι το σκοπό των τρομοκρατών), σε συνδυασμό με το πρωτόγονο αίσθημα του φόβου που προκαλούσε, είχε σαν αποτέλεσμα την ενεργοποίηση της ευρετικής διαθεσιμότητας κατατάσσοντας το πρόβλημα της τρομοκρατίας πιο ψηλά από αιτίες θανάτου συχνότητας μέχρι και 3000 φορές μεγαλύτερη.

Όπως αναφέρει ο Steven Pinker, οι ψηφοφόροι τιμωρούν τους κυβερνώντες για πρόσφατα γεγονότα για τα οποία μπορεί να μην έχουν καν τον έλεγχο ή κάποια σχέση, όπως μακροοικονομικές ταλαντεύσεις, ξηρασίες, πλημμύρες, ακόμη και επιθέσεις από καρχαρίες. Συμπέρασμα, η αυξημένη εμπειρία των ενηλίκων δεν είναι αρκετή για την καταστολή ενστικτωδών αποφάσεων και την υπερίσχυση της ορθολογικής σκέψης μπροστά στην κάλπη.

Γνωστικά χαρακτηριστικά

Το δικαίωμα ψήφου προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας, η οποία με τη σειρά της προϋποθέτει κάποια βασικά γνωστικά χαρακτηριστικά, συμπεριλαμβανομένου των ακόλουθων ικανοτήτων (βλ. David Moshman, Adolescent Reasoning and Rationality, Brill Sense - 2020):

Α) παραγωγικού, επαγωγικού και αναλογικού συλλογισμού, οι οποίοι είναι απαραίτητοι για την κριτική προσέγγιση μιας ιδέας, καθώς επιτρέπουν σε κάποιον να διερευνήσει τις λογικές συνέπειες διαφορετικών, συχνά αντικρουόμενων, ιδεών, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα θεώρησης της πραγματικότητας στα πλαίσια διαφορετικών υποθετικών σεναρίων.

Β) μεταλογικής κατανόησης, δηλαδή συνειδητής γνώσης για την εγκυρότητα ενός συλλογισμού, ανεξαρτήτως αν οι προκείμενες στις οποίες στηρίζεται το συμπέρασμα ισχύουν ή όχι. Η μεταλογική κατανόηση επιτρέπει το διαχωρισμό ενός έγκυρου συλλογισμού, ο οποίος όμως μπορεί να στηρίζεται σε ψευδής προκείμενες, με την αλήθεια.

Γ) επιστημολογικής κατανόησης, δηλαδή αναγνώρισης της υποκειμενικότητας του κάθε ατόμου και, συνεπακόλουθα, της ύπαρξης διαφορετικών απόψεων.

Δ) επιστημονικής σκέψης, δηλαδή το ότι μια θεώρηση οφείλει να είναι συνεπής με τα διαθέσιμα στοιχεία όπως επίσης και τις προβλέψεις που λογικά ακολουθούν από τη θεώρηση. Σε περίπτωση που οι προβλέψεις δεν επιβεβαιώνονται, τότε η θεώρηση είναι λάθος.

Ε) επιχειρηματολογίας, δηλαδή την ταυτοποίηση και διάψευση εναλλακτικών πεποιθήσεων, διορατικότητα αναφορικά με πιθανά αντεπιχειρήματα που μπορεί να θέσει κάποιος, προετοιμασία ανταπάντησης, συντονισμό διαφορετικών απόψεων και αναζήτηση κοινού εδάφους.

Στ) κοινωνικού και ηθικού συλλογισμού, δηλαδή την αντίληψη διαφορετικών προσεγγίσεων σε ένα θέμα, την αντίληψη της δυναμικής μια σχέσης, ακόμη και πως θα κατανοούσε αυτή τη σχέση ένας τρίτος, την αντίληψη πολύπλοκων κοινωνικών συστημάτων και την αξιολόγηση ηθικών κανόνων βάση αρχών.
Λαμβάνοντας υπόψη ένα μεγάλο αριθμό μελετών, ο David Moshman καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν διακριτές διαφορές μεταξύ εφήβων άνω της ηλικίας των 12 ετών και ενηλίκων όσον αφορά τα πιο πάνω γνωστικά χαρακτηριστικά, εν αντιθέση με τα παιδιά κάτω των 12 ετών, για τα οποία η παρουσία των εν λόγω λειτουργιών είναι σχετικά περιορισμένη. Ωστόσο, κρίσιμης σημασίας είναι το γεγονός ότι μετά την ηλικία των 12, η ανάπτυξη των πιο πάνω χαρακτηριστικών για τον καθένα παρουσιάζει σημαντική ποικιλομορφία, αναλόγως διαθέσιμων περιβαλλοντικών ερεθισμάτων και γενετικών χαρακτηριστικών. Για μερικούς, τα πιο πάνω χαρακτηριστικά αναπτύσσονται σχετικά νωρίς, σε σημείο που στην ηλικία των 13 δεν διαφέρουν από τον μέσο ενήλικα. Για κάποιους άλλους όμως απαιτείται περισσότερος χρόνος, ενώ, αυτονόητα, μια μερίδα ατόμων δεν θα φτάσει ποτέ στο επίπεδο του μέσου ενήλικα ανεξαρτήτως ηλικίας. Δεδομένου των διαφορών που προκύπτουν για τον καθένα όσον αφορά τον ρυθμό ανάπτυξης των γνωστικών λειτουργιών που απαιτούνται για την επιτυχή συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία μετά την ηλικία των 12, θεωρώ ότι η ηλικία των 15 ετών αφήνει περίσσιο περιθώριο για τον κάθε έφηβο να φτάσει στο απαιτούμενο στάδιο γνωστικής ωρίμανσης, χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η αξιοπιστία της ψήφου του, και κατ’ επέκταση της εκλογικής διαδικασίας.

Συνοψίζοντας, το τωρινό κατώτατο όριο δικαιώματος ψήφου των 18 ετών κρίνεται άδικο, παράλογο, και σχεδόν αντιπαραγωγικό. Η μείωση του στα 15 έτη στηρίζεται από μια σωρεία λόγων, συμπεριλαμβανομένου μιας δυνητικά υγιέστερης δημοκρατίας, της συγκρίσιμης (σχετικής) γνωστικής κατάστασης του μέσου 15χρονου με έναν ενήλικα, και της ανάγκης για περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη. Ωστόσο, αυτού του είδους η μεταρρύθμιση δεν μπορεί να πετύχει χωρίς τη στοχευμένη συνδρομή του κράτους, πιο συγκεκριμένα του ΥΠΑΝ. Ναι μεν τα αναλυτικά προγράμματα περιλαμβάνουν δράσεις και μαθήματα που αποσκοπούν στην ενεργή πολιτότητα (π.χ. Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή), υπάρχει όμως σημαντικό περιθώριο βελτίωσης αναφορικά με την ανάπτυξη των προαναφερθέντων ικανοτήτων ορθολογικής σκέψης. Απαιτείται ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο ουσιαστικά θα εκπαιδεύει τους αυριανούς πολίτες στην υιοθέτηση πεποιθήσεων και λήψη ορθολογικών αποφάσεων οι οποίες βασίζονται σε πραγματικά στοιχεία και περιστάσεις, συμβάλλοντας έτσι σε μια κοινωνία της οποίας οι επιλογές στην κάλπη αποτελούν πραγματικά το συμφέρον της, μεταξύ πολλών άλλων πλεονεκτημάτων που προκύπτουν για την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική ζωή του ατόμου.

Εν κατακλείδι, το να δώσεις το δικαίωμα ψήφου σε ένα 15χρονο σημαίνει αυτόματα περισσότερη ευθύνη για τον ίδιο έναντι της κοινωνίας. Του στέλνει το μήνυμα ότι οι συμπολίτες του δεν τον αντιμετωπίζουν σαν ένα ‘ανήμπορο’ παιδί που χρήζει μόνο προστασίας και καθοδήγησης, αλλά σαν ένα ικανό και ανεξάρτητο μέλος της κοινωνίας. Αποτελεί πολύ απλά επίδειξη σεβασμού, ισότιμης μεταχείρισης και εμπιστοσύνης εκ μέρους των συμπολιτών του,  στοιχεία που δυστυχώς δεν ισχύουν αλλά θα έπρεπε να είναι δεδομένα στις μέρες μας.

*Lumiere Institute