H βάρβαρη τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974 και η συνεχιζόμενη κατοχή του βορείου μέρους του νησιού επέφερε τεράστιες ζημιές και στην πολιτισμική κληρονομιά της Κύπρου. Πέραν από την σύληση αρχαιοελληνικών και βυζαντινών-χριστιανικών μνημείων, κινδυνεύει επίσης και η εβραϊκή πολιτισμική κληρονομιά. Το ζήτημα αναδεικνύει με άρθρο της η τουρκάλα δημοσιογράφος Uzay  Bulut με τίτλο « Η εξαφάνιση της εβραϊκής κληρονομιάς στη βόρεια Κύπρο».


Φωτογραφία από το εβραϊκό νεκροταφείο στο Μαργό στην κατεχόμενη Λευκωσία

Όπως σημειώνεται, η Κύπρος έχει ιδιαίτερη θέση στην εβραϊκή ιστορία. Οι Εβραίοι είναι βαθιά ριζωμένοι στο νησί, από όπου έπαιρναν κάποτε κρασί για το θυμίαμα που χρησιμοποιούσαν στο Ναό  που πιθανώς παρήχθη από Εβραίους που ζούσαν εδώ.

Οι Εβραίοι ζουν στην Κύπρο για χιλιετίες, σύμφωνα με ιστορικά αρχεία. Το περιοδικό Hadassah αναφέρει: «Η Κύπρος και το Eretz Yisrael (Μεγάλο Ισραήλ) είχαν εμπορικές σχέσεις τον τρίτο αιώνα π.Χ., και οι Εβραίοι άρχισαν να εγκαθίστανται στο νησί. Τον πρώτο αιώνα π.Χ., ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αύγουστος έδωσε στον Ηρώδη, τον βασιλιά της Ιουδαίας, μέρος της διαχείρισης και των εσόδων των ορυχείων χαλκού του νησιού. Εβραίοι ήταν μεταξύ των μεταλλωρύχων και των εργατών χαλκού. Μετά το θάνατο του Ηρώδη, η εγγονή του Αλεξάνδρα παντρεύτηκε έναν Κύπριο Εβραίο.

«Η κοινότητα ευημερούσε και συναγωγές υπήρχαν σε τουλάχιστον τρεις τοποθεσίες: Γόλγοι, Λάπηθος και Κωνσταντία-Σαλαμίνα. Μερικοί Κύπριοι Εβραίοι μετακόμισαν στην Ιερουσαλήμ και το Ταλμούδ αναφέρει εισαγωγές κύμινου, κρασιού και αποξηραμένων σύκων από την Κύπρο».

Η Κύπρος σήμερα, όπως σημειώνεται, είναι μια κατά πλειοψηφία χριστιανική χώρα και ο προστάτης της είναι ένας Κύπριος Εβραίος: ο Άγιος Βαρνάβας, ο οποίος, συνοδευόμενος από τον Σαύλο (Απόστολο Παύλο) και τον Μάρκο, έπλευσε στην Κύπρο για να κηρύξει εκεί (Πράξεις Αποστόλων: 13).

Σήμερα οι σχέσεις Κύπρου και Ισραήλ ευδοκιμούν. «Σε όλη την ιστορία της Κύπρου, οι Εβραίοι ζούσαν πάντα στο νησί», είπε η υπεύθυνη του έργου του Εβραϊκού Μουσείου Κύπρου, Σκεύη Φιλίππου. «Υπήρχε πάντα ένας δεσμός μεταξύ Ισραήλ και Κύπρου, ειδικά τώρα μεταξύ τουρισμού και επιχειρηματικής συνεργασίας. Όντας τόσο κοντά στους Αγίους Τόπους, η Κύπρος είναι ένα δημοφιλές μέρος για να επισκεφθούν οι Εβραίοι ή να κάνουν το σπίτι τους. Σήμερα, υπάρχουν πάνω από 6500 Εβραίοι που ζουν στην Κύπρο. Οι περισσότεροι είναι από το Ισραήλ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ανατολική Ευρώπη και τη Ρωσία».

Ο Αρχιραβίνος της Κύπρου, Arie Zeev Raskin, υπηρετεί επίσημα την κοινότητα από το 2005. Ο ραβίνος και η σύζυγός του, Shaindel Raskin, μαζί με τα τέσσερα παιδιά τους, έφτασαν στην Κύπρο το 2003.. Το σπίτι Chabad - "Chabad of Cyprus" - άνοιξε το 2005.

Σήμερα, το Κέντρο Εβραϊκής Κοινότητας Κύπρου στην πόλη της Λάρνακας είναι ανοιχτό για να εξυπηρετεί την κοινότητα όλο το χρόνο. Και το Εβραϊκό Μουσείο εκεί ευαισθητοποιεί για τους εβραϊκούς δεσμούς με το νησί. Το τρέχον έκθεμα του μουσείου είναι η «καλύβα Nissen», ένα πρωτότυπο τεχνούργημα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του, το μουσείο στοχεύει να εκπαιδεύσει το κοινό σχετικά με τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν η Κύπρος και οι Κύπριοι «στην βοήθεια των θυμάτων του Ολοκαυτώματος που δραπέτευσαν από την Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς έφτασαν στο Ισραήλ».

Από το 1878 έως το 1960, όταν η Κύπρος έγινε ανεξάρτητη, το νησί βρισκόταν υπό βρετανική κυριαρχία. Μετά την άνοδο του ναζισμού το 1933, εκατοντάδες Εβραίοι διέφυγαν στην Κύπρο. Στη συνέχεια, η βρετανική κυβέρνηση δημιούργησε εδώ  12 στρατόπεδα κράτησης για επιζώντες του Ολοκαυτώματος που είχαν μεταναστεύσει ή προσπάθησαν να μεταναστεύσουν στην τότε Βρετανική Παλαιστίνη. Τα στρατόπεδα λειτούργησαν από το 1946 έως το 1949 και φιλοξενούσαν πάνω από 53.000 κρατούμενους. Μόλις ιδρύθηκε το κράτος του Ισραήλ, οι περισσότεροι πρόσφυγες μετακόμισαν εκεί.

«Απλοί άνθρωποι –αγρότες, εργάτες, άνθρωποι που μετά βίας είχαν αρκετά για να ταΐσουν τις οικογένειές τους– έδιναν φαγητό, νερό και φάρμακα στους πρόσφυγες στους καταυλισμούς. Και η επόμενη γενιά Κυπρίων πρέπει να γνωρίζει και να θυμάται τι έκαναν οι πρόγονοί της, ώστε ο κύκλος της καλοσύνης να συνεχιστεί.

«Αυτοί οι 53.000 Εβραίοι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους οφείλουν την υγεία και την ευημερία τους στην Κύπρο και στη συμπόνια των Κυπρίων. Βοηθώντας όσους άρχιζαν μια νέα ζωή, οι Κύπριοι όχι μόνο έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη βοήθεια των θυμάτων του Ολοκαυτώματος που διέφυγαν από την Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά ήταν επίσης υπεύθυνοι για την προώθηση της αναγέννησης της εβραϊκής ζωής, του πολιτισμού, της θρησκευτικής παρατήρησης και την εβραϊκή κληρονομιά σε όλο τον κόσμο».

Εν τω μεταξύ, η παράδοση της αντίθεσης στον αντισημιτισμό συνεχίζεται στην Κύπρο. Το 2019, η Κύπρος ενέκρινε τη Διεθνή Συμμαχία Μνήμης του Ολοκαυτώματος (IHRA) τον εργασιακό ορισμό του αντισημιτισμού. Ο τότε πρόεδρος της Εβραϊκής Υπηρεσίας και νυν πρόεδρος του Ισραήλ, Ισαάκ Χέρτζογκ, επαίνεσε την κίνηση, όπως και ο Διευθύνων Σύμβουλος της Αμερικανικής Εβραϊκής Επιτροπής Ντέιβιντ Χάρις.

Πολλοί Κύπριοι δήμαρχοι υπέγραψαν επίσης τη δήλωση των Δημάρχων Ενωμένοι κατά του Αντισημιτισμού της Αμερικανοεβραϊκής Επιτροπής (AJC). Περισσότεροι από 500 Δήμαρχοι της Ευρώπης και των ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένων 22 δημάρχων από την Κύπρο, συμμετείχαν στην πρωτοβουλία.

«Οι σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Κύπρου δεν ήταν ποτέ πιο ισχυρές από σήμερα», δήλωσε ο Διευθυντής της AJC Jerusalem, Αντισυνταγματάρχης (Απ.) Avital Leibovich. «Δεν βασίζονται μόνο στο αμοιβαίο ενδιαφέρον αλλά και σε στρατηγικές προκλήσεις και συνεργασία σε πολλά επίπεδα – από πολιτιστικό έως ακαδημαϊκό, τουρισμό έως startups. Σε μια μεταβαλλόμενη Μέση Ανατολή, τέτοιες συνεργασίες είναι σημαντικές και αγαπητές».

Η Bulut αναφέρει πως το  1974,  περίπου το 40 τοις εκατό της κυπριακής επικράτειας στα βόρεια του νησιού  έχει καταληφθεί παράνομα από την Τουρκία. Εκείνο το έτος, η Κύπρος δέχτηκε δύο φορές εισβολή από τον τουρκικό στρατό και εκτέθηκε σε μια εκστρατεία εθνοκάθαρσης που άλλαξε βίαια τον δημογραφικό χαρακτήρα της νησιωτικής χώρας.

Πολλά εγκλήματα διαπράχθηκαν από τουρκικά στρατεύματα εναντίον ιθαγενών Ελληνοκυπρίων. Πολιτικοί στόχοι όπως νοσοκομεία βομβαρδίστηκαν. Ελληνοκύπριοι, μεταξύ των οποίων και παιδιά, δολοφονήθηκαν. Οι άμαχοι κρατούνταν αυθαίρετα από τις τουρκικές στρατιωτικές αρχές και βρίσκονταν είτε σε φυλακές είτε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κάποιοι εξαναγκάστηκαν σε καταναγκαστική εργασία.

Ιστορικά, μεγάλες εβραϊκές πληθυσμιακές ομάδες ζούσαν σε παράκτιες πόλεις της Κύπρου, όπως η αρχαία Σαλαμίνα στην πόλη της Αμμοχώστου, η οποία σήμερα βρίσκεται υπό τουρκική κατοχή. Δυστυχώς, η εκστρατεία εισβολής έχει επιφέρει εκτεταμένες καταστροφές σε όλους τους μη μουσουλμανικούς κυπριακούς ιστορικούς χώρους.

Μέχρι σήμερα, σημειώνεται,  οι δυνάμεις κατοχής συνεχίζουν να λεηλατούν και να καταστρέφουν την κυπριακή πολιτιστική κληρονομιά, συμπεριλαμβανομένης της εβραϊκής κληρονομιάς της κατεχόμενης περιοχής. Το εβραϊκό νεκροταφείο εκεί, για παράδειγμα, έχει καταστραφεί. Σύμφωνα με την έκθεση του 2012 «Η απώλεια ενός πολιτισμού: Καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς στην κατεχόμενη Κύπρο», το ιστορικό εβραϊκό νεκροταφείο Margo, εθνικό μνημείο για τον εβραϊκό λαό, νοτιοανατολικά της Λευκωσίας, έχει βεβηλωθεί και καταστραφεί με τον ίδιο τρόπο που βεβηλώθηκαν και καταστράφηκαν τα χριστιανικά νεκροταφεία στην περιοχή που κατέλαβαν τα τουρκικά στρατεύματα.

«Το Εβραϊκό Νεκροταφείο Margo φιλοξενεί τους τάφους των Εβραίων της διασποράς του 1885 και των Εβραίων προσφύγων που ήρθαν στην Κύπρο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

«Το νεκροταφείο βρίσκεται σε αυστηρά ελεγχόμενη στρατιωτική περιοχή και φυλάσσεται από ένοπλους Τούρκους στρατιώτες. Εβραϊκές οργανώσεις και άλλες ομάδες έχουν ζητήσει επίμονα δωρεάν πρόσβαση στο νεκροταφείο για τη διεξαγωγή θρησκευτικών τελετών, αλλά αυτά τα αιτήματα δεν έγιναν δεκτά από την κατοχική δύναμη και το μαριονέτα της».

«Έχουμε επισκεφτεί το νεκροταφείο αρκετές φορές», επιβεβαιώνει η Φιλίππου. «Αλλά δεν μπορέσαμε να πραγματοποιήσουμε θρησκευτικές τελετές, απλώς μια γρήγορη επίσκεψη υπό επίβλεψη. Θα θέλαμε να το αποκαταστήσουμε, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχει δοθεί άδεια».

Δείτε εδώ βίντεο από το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο στην τουρκοκρατούμενη περιοχή της Λευκωσίας.

Η Κύπριο-Ολλανδή συγγραφέας και ακτιβίστρια Τασούλα Χατζητοφή έγινε πρόσφυγας σε ηλικία 15 ετών όταν τα τουρκικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Αμμόχωστο, την πόλη της γέννησής της, το 1974. Για αρκετές δεκαετίες, έχει συλλέξει αντικείμενα τέχνης και άλλα σύμβολα πολιτιστικής κληρονομιάς που έχουν λεηλατηθεί και έκλεψαν για να τους φέρουν πίσω στην πατρίδα τους στην Κύπρο. Αναφερόμενος στην απελευθέρωση αιχμαλώτων από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης το 1945, η Χατζητοφή είπε:

«Οι Κύπριοι πολέμησαν μαζί με τους συμμάχους ως βρετανικά στρατεύματα κατά την απελευθέρωση των Εβραίων και άλλων αιχμαλώτων, γιατί η Κύπρος ήταν τότε βρετανική αποικία. Δεν υπάρχουν παπαρούνες για αυτούς τους ήρωες την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος στο Ηνωμένο Βασίλειο ή στην Κύπρο και λίγα είναι γνωστά  γι' αυτούς. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ξεχασμένους ήρωες πέθαναν ήσυχα και πήραν μαζί τους τόσες ανείπωτες ιστορίες. Οι ιστορίες τους πρέπει να ειπωθούν και το θάρρος τους πρέπει να τιμηθεί».

«Οι ιστορικοί δεσμοί είναι ισχυροί μεταξύ Ισραήλ και Κύπρου», πρόσθεσε η Χατζητοφή. «Ελπίζω ότι οι Εβραίοι αδελφοί και αδελφές μας σε όλο τον κόσμο παρακολουθούν με προσοχή τον εξισλαμισμό της βόρειας Κύπρου από την Τουρκία, καθώς και την καταστροφή των χριστιανικών και εβραϊκών χώρων στην κατεχόμενη περιοχή. Και για χάρη της κοινής μας κληρονομιάς, των ιστορικών και σημερινών αγώνων για ελευθερία, καθώς και των θεμελιωδών αρχών, πρέπει να κάνουν ό,τι μπορούν για να τους σταματήσουν».