Της Δόξας Κωμοδρόμου 
 
Στη σημερινή εποχή, όπου οι ατομικιστικές τάσεις συχνά κυριαρχούν, η μορφή του ήρωα Κυριάκου Μάτση, ο οποίος θυσιάστηκε κατά τη διάρκεια του Αγώνα της ΕΟΚΑ για τα ιδανικά της πατρίδας και την ελευθερία της Κύπρου στις 19 Νοεμβρίου 1958, υπενθυμίζει την αξία της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Ειδικά σε περιόδους κρίσης, όπως η οικονομική ή υγειονομική, το μήνυμα αυτό είναι ιδιαίτερα επίκαιρο. Η κοινωνική ευθύνη και η αλληλοβοήθεια είναι απαραίτητες για να ξεπεράσουμε τις προκλήσεις και να δημιουργήσουμε μια πιο βιώσιμη και δίκαιη κοινωνία. 

Η ωριμότητα της σκέψης του Κυριάκου Μάτση αποδεικνύεται από δυο σύντομες φράσεις κι επιγραμματικά διατυπωμένες διεκδικούν καθολικό κύρος. 
Το 1946 έγραψε κάτι πολύ σημαντικό που αξίζει να αναλυθεί πίσω από τις λέξεις του νεαρού ακόμα φοιτητή της Θεσσαλονίκης: «Πίστεψα σε μερικές ηθικές αρχές και εννοώ να τες εφαρμόσω στη ζωή μου. Γιατί αυτές είναι που θα περισώσουν την αξιοπρέπειαν του ατόμου και θα το επιβάλουν εις το σύνολον. Αυτές άλλωστε αποτελούν τον ακρογωνιαίον λίθον της κοινωνίας επάνω εις τον οποίον πρέπει να υψώσωμεν περίλαμπρον το οικοδόμημα της αύριον».  

Αυτό το απόσπασμα του Κυριάκου Μάτση αποκαλύπτει τη φιλοσοφική διάσταση του είναι του, την προσήλωσή του σε ανώτερες ηθικές αξίες και την πνευματική ωριμότητα ενός φοιτητή που ήδη διαμορφώνει μια σαφή και αποκρυσταλλωμένη κοσμοθεωρία, χωρίς αμφιταλαντεύσεις. Παρά το νεαρό της ηλικίας του, η σκέψη του Μάτση ήταν εμπνευσμένη από ιδανικά που όχι μόνο διαμόρφωσαν την προσωπική του πορεία, αλλά και τον καθοδήγησαν σε όλες τις πτυχές της ζωής του, μέχρι και τη θυσία του. 

«Πίστεψα σε μερικές ηθικές αρχές» 

Από τα φοιτητικά του χρόνια, ο Μάτσης είχε αναγνωρίσει την αξία κάποιων βασικών ηθικών αρχών, πάνω στις οποίες επέλεξε να χτίσει τη ζωή του. Οι αρχές αυτές δεν είναι απλώς ιδεολογικές, αλλά αντιπροσωπεύουν βαρυσήμαντες  έννοιες με ηθικό υπόβαθρο  όπως την αλήθεια, τη δικαιοσύνη, την αξιοπρέπεια και την ελευθερία. Η πίστη του σε αυτές δεν ήταν θεωρητική· ήταν πρακτική, ακλόνητη και καθοδηγητική, όπως ακριβώς αποδεικνύει αργότερα ο ηρωισμός του. 
 
«Εννοώ να τες εφαρμόσω στη ζωή μου» 

Η διαφορά μεταξύ κάποιου που πιστεύει σε ιδανικά και κάποιου που τα ενσαρκώνει είναι ακριβώς αυτό το στοιχείο της εφαρμογής στην καθημερινή ζωή. Ο Μάτσης δεν έβλεπε αυτές τις αρχές απλώς ως θεωρητικά κατασκευάσματα ή αφηρημένες ιδέες, αλλά ως κάτι που πρέπει να εφαρμόζεται στην πράξη. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί δείχνει τη συνέπεια και τη δέσμευσή του, για να ζήσει μια ζωή σύμφωνη με τις αρχές και αξίες του, ακόμη και όταν αυτό θα σήμαινε υπέρτατες προσωπικές θυσίες. 

«Γιατί αυτές είναι που θα περισώσουν την αξιοπρέπειαν του ατόμου» 

Εδώ ο Μάτσης θέτει το ζήτημα της προσωπικής αξιοπρέπειας σε άμεση σχέση με την εφαρμογή των ηθικών αρχών. Για εκείνον, η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν εξαρτάται από υλικά αγαθά ή εξωτερικές συνθήκες, αλλά από την εσωτερική του προσήλωση σε αξίες που δημιουργούν ανθρώπους με ποιότητα. Η αξιοπρέπεια είναι κάτι που περισώζεται όταν το άτομο παραμένει πιστό σε ηθικές αρχές, ακόμα και κάτω από δύσκολες συνθήκες. Αυτό προδιαγράφει τη μετέπειτα στάση του κατά τα βασανιστήρια που υπέστη και την ηρωική του άρνηση να προδώσει την πατρίδα του, επιλέγοντας να διατηρήσει την προσωπική του αξιοπρέπεια και την τιμή. 

«Και θα το επιβάλουν εις το σύνολον» 

Αναγνωρίζει ότι το άτομο δεν ζει αποκομμένο από το σύνολο, αλλά η ηθική στάση του επιδρά και επηρεάζει την ευρύτερη κοινωνία. Εδώ οραματίζεται ότι η προσωπική ακεραιότητα και ηθική στάση μπορούν να έχουν ισχυρή επίδραση στον κοινωνικό ιστό, επιβάλλοντας μια υψηλότερη σύνθεση αξιών στην κοινωνία. Η προσωπική στάση του ατόμου, γίνεται πρότυπο για τους άλλους και διαμορφώνει το συλλογικό ήθος. Αυτό το σημείο αναδεικνύει την πίστη του στην ανάγκη της συλλογικής ευθύνης και του παραδείγματος. 

«Αυτές άλλωστε αποτελούν τον ακρογωνιαίον λίθον της κοινωνίας» 

Βλέπει τις ηθικές αξίες όχι μόνο ως θεμέλιο της ατομικής ζωής, αλλά και της κοινωνίας στο σύνολό της. Πιστεύει ότι χωρίς αυτές, η κοινωνία δεν μπορεί να σταθεί ή να προοδεύσει στο πλαίσιο μιας οργανωμένης συλλογικότητας. Οι ηθικές αξίες είναι ο ακρογωνιαίος λίθος πάνω στον οποίο χτίζεται μια υγιής, δίκαιη και αξιοπρεπής κοινωνία. Σε μια εποχή όπου οι πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις ήταν έντονες, ο Μάτσης είχε μια βαθιά συνειδητοποίηση ότι η διατήρηση αυτών των αξιών, ήταν απαραίτητη για τη μελλοντική ευημερία του τόπου του. 
 
«Επάνω εις τον οποίον πρέπει να υψώσωμεν περίλαμπρον το οικοδόμημα της αύριον» 

Η τελευταία φράση δείχνει την αισιοδοξία και το όραμα του Μάτση για το μέλλον. Ο ίδιος αντιλαμβάνεται ότι οι ηθικές αξίες δεν είναι απλώς ένα μέσο για την επιβίωση, αλλά η βάση πάνω στην οποία θα οικοδομηθεί ένα καλύτερο αύριο. Το όραμα του Μάτση δεν ήταν απλώς η απελευθέρωση της Κύπρου από τον αποικιακό ζυγό, αλλά η οικοδόμηση μιας δικαιότερης και ευημερούσας κοινωνίας, βασισμένης σε ισχυρά ηθικά θεμέλια. 

Η πιο πάνω φράση του Κυριάκου Μάτση στο σύνολό της δεν είναι απλώς λόγια ενός νεαρού φοιτητή. Είναι η έκφραση ενός ανθρώπου που ήδη από νεαρή ηλικία είχε διαμορφώσει έναν ισχυρό χαρακτήρα, εμποτισμένο με ιδανικά που θα καθόριζαν ολόκληρη τη ζωή του. Η θυσία του στον Αγώνα της ΕΟΚΑ και η ακεραιότητά του μέχρι το τέλος, ήταν η επαλήθευση της πίστης σε  αυτές τις αρχές που διακήρυττε στα γραπτά του το 1946. Αυτή του η δήλωση δείχνει τον βαθύ του στοχασμό για το άτομο, την κοινωνία και το μέλλον, αποδεικνύοντας ότι ο αγώνας του για την ελευθερία δεν ήταν μόνο πολιτικός αλλά και πολιτισμικός. 

Η δεύτερη φράση, εξίσου σπουδαία: «Προσπαθώ να ξεχωρίσω τες αντιλήψεις μου για τη στάση που θα πρέπει να κρατά κανείς απέναντι στο σύνολο και βρίσκω πως όχι μόνο από την ιδεολογική της άποψη, αλλά και από αυτή την πραγματική αντίληψη καλώς νοουμένων συμφερόντων, πρέπει να ακολουθούμε όλοι το ‘ο καθένας για τον άλλο και όλοι για το σύνολο’».   

Το απόφθεγμα αυτό του Κυριάκου Μάτση αναδεικνύει την αντίληψή του για την κοινωνική ευθύνη και την αλληλεγγύη, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Είναι ενδεικτικό της μεστωμένης του συνείδησης και της διαρκούς αναζήτησης μιας ισορροπίας μεταξύ του ατομικού και του συλλογικού, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει τη σημασία του κοινού καλού, ως θεμελιώδη αρχή για την ευημερία της κοινωνίας. Ας δούμε πιο αναλυτικά τα σημεία-κλειδιά αυτής του της σκέψης: 

«Προσπαθώ να ξεχωρίσω τες αντιλήψεις μου για τη στάση που θα πρέπει να κρατά κανείς απέναντι στο σύνολο» 

Η φράση αποκαλύπτει την προσωπική του ανησυχία και την εσωτερική του διεργασία για να κατανοήσει πώς πρέπει να λειτουργεί το άτομο σε σχέση με την κοινωνία. Η χρήση του ρήματος "προσπαθώ" δείχνει ότι ο Μάτσης ήταν ένας άνθρωπος που διαρκώς σκεφτόταν και εξέταζε τις αντιλήψεις του, δεν λειτουργούσε παρορμητικά ή δογματικά. Αντίθετα, έθετε δύσκολα ερωτήματα στον εαυτό του, αναζητώντας μια θεμελιωμένη και στέρεη κατανόηση της κοινωνικής ευθύνης. Ήταν σαφώς προσανατολισμένος στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο το άτομο μπορεί να συμβάλει στο κοινό καλό, μέσα από μια ισορροπημένη στάση απέναντι στις προσωπικές και κοινωνικές του υποχρεώσεις.

Εξέταζε διαρκώς το βίο και τη συμπεριφορά του και αγωνιωδώς διερωτάται στα γραφόμενά του: «Δύο χρόνια κύλησαν. Στέκομαι στο ύψος μου; Πάντως όμως κάθε ένας πρέπει να είναι αυστηρός με τον εαυτό του και να εφαρμόζει αυτοέλεγχον. Γι’ αυτό νομίζω ότι σε πολλούς τομείς έκαμα δίκαια και ειλικρινά το καθήκον μου, θυσιάζοντας κάποτε και τη ζωή μου, ενώ σε άλλους τομείς υστέρησα εις ασυγχώρητον βαθμόν. Αυτά τα κενά πρέπει να τα συμπληρώσω». 

«Όχι μόνο από την ιδεολογική της άποψη, αλλά και από αυτή την πραγματική αντίληψη καλώς νοουμένων συμφερόντων» 
Εδώ ο Μάτσης επιχειρεί να διαχωρίσει τη θεωρητική ιδεολογία από την πρακτική εφαρμογή της κοινωνικής ευθύνης. Αναγνωρίζει ότι η ηθική υποχρέωση του ατόμου να συμβάλλει στο σύνολο, δεν είναι μόνο ιδεολογική, δηλαδή μια αφηρημένη ηθική έννοια, αλλά έχει και πρακτική διάσταση. Το «πραγματική αντίληψη καλώς νοουμένων συμφερόντων», υποδηλώνει πως η προσφορά προς το σύνολο δεν είναι μόνο ηθικά σωστή, αλλά και συμφέρουσα για το άτομο. Με άλλα λόγια, όταν το άτομο ενεργεί προς το καλό της κοινωνίας, εξασφαλίζει ταυτόχρονα τη δική του ευημερία και σταθερότητα. Αντιλαμβάνεται ότι η ισορροπία μεταξύ ατομικών συμφερόντων και συλλογικής προόδου είναι αλληλοεξαρτώμενη. Εάν όλοι φροντίζουν το σύνολο, τότε και το άτομο απολαμβάνει μια καλύτερη ζωή, μια πιο δίκαιη και υγιή κοινωνία. Αυτή η σκέψη προωθεί μια ολιστική αντίληψη της κοινωνικής δομής, όπου τα ατομικά και συλλογικά συμφέροντα είναι αλληλένδετα. 

«Πρέπει να ακολουθούμε όλοι το 'ο καθένας για τον άλλο και όλοι για το σύνολο'» 

Πρόκειται για μια ξεκάθαρη διακήρυξη του Μάτση υπέρ της αλληλεγγύης και της συνεργασίας. Η αρχή «ο καθένας για τον άλλο και όλοι για το σύνολο», εκφράζει την απόλυτη μορφή της κοινωνικής συνοχής και αλληλοβοήθειας. Ο Μάτσης προτείνει μια αντίληψη του κοινωνικού ιστού που βασίζεται σε μια συλλογική ευθύνη, όπου το άτομο δεν δρα αυτόνομα ή εγωκεντρικά, αλλά με γνώμονα το κοινό καλό. Αυτή η πρόταση μοιάζει με το κοινωνικό συμβόλαιο που αναπτύσσεται στην πολιτική θεωρία του Διαφωτισμού, όπου η ατομική ευθύνη και το κοινό καλό είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Ο καθένας από εμάς οφείλει να φροντίζει για τους άλλους, γιατί αυτό είναι που διασφαλίζει την ευημερία και τη σταθερότητα του συνόλου. Η προσέγγισή του αναδεικνύει την πίστη του στην κοινωνική δικαιοσύνη και την ισότητα, καθώς η αλληλεγγύη είναι ο πυρήνας μιας δίκαιης και ειρηνικής κοινωνίας. 

Η σκέψη του Μάτση δεν είναι απλώς μια ηθική διακήρυξη, αλλά μια πρακτική, πολιτική και κοινωνική στάση. Το «ο καθένας για τον άλλο» ενσωματώνει την ιδέα ότι η αλληλεγγύη και η συλλογική ευθύνη δεν είναι απλώς υποχρέωση, αλλά και ο δρόμος για μια καλύτερη κοινωνία. Αυτή η στάση έχει διαχρονική αξία, καθώς μπορεί να εφαρμοστεί και σήμερα σε διάφορα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά πλαίσια. 

Ο Κυριάκος Μάτσης, με αυτό το απόσπασμα, μάς δείχνει ότι οι ηθικές αρχές και η κοινωνική αλληλεγγύη δεν είναι μόνο θεωρητικές έννοιες, αλλά αποτελούν και πρακτικές λύσεις για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει μια κοινωνία. Ο δρόμος που προτείνει είναι σαφής: για να προοδεύσουμε ως άτομα και ως κοινωνία, πρέπει να αναπτύσσουμε και να διατηρούμε κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ μας, να νοιαζόμαστε και να δρούμε για το σύνολο, με ανιδιοτέλεια και υπευθυνότητα. 

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, 

Πανεπιστήμιο Κύπρου