Φιλόσοφοι, θεολόγοι, στοχαστές, επιστήμονες και καθημερινοί άνθρωποι έχουν προσπαθήσει να στοχαστούν πάνω στο κακό, ή να το αντιμετωπίσουν ως πρακτικό και θεωρητικό συνάμα θέμα. Όπως συμβαίνει συχνά με αινιγματικά θέματα μπορούμε είτε να λύσουμε το πρόβλημα ή να το θεωρήσουμε άκυρο η ψευδοπρόβλημα. Να απαλλαγούμε δηλαδή από αυτό.

Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι να θεωρήσει κανείς το κακό. Εκείνοι που πήραν το δρόμο να αντιμετωπίσουν θεωρητικά και φιλοσοφικά το θέμα μπορούν να διακριθούν στους Μανιχαϊκούς και τους Χριστιανούς. Ανάμεσα σε αυτούς που αρνήθηκαν την εγκυρότητα του προβλήματος και επιχείρησαν να το ξεφορτωθούμε σαν τέτοιο, συγκαταλέγονται οι μυστικιστές, μερικοί πανθεϊστές, όλοι οι μαρξιστές και κομμουνιστές στην ιδεολογία των οποίων δεν χωρούν αξιακοί ηθικοί διαχωρισμοί ανάμεσα σε ένα υπαρκτό αγαθό κι ένα όμοια υπαρκτό κακό -'κακό' είναι μόνο η θέση που παίρνει κανείς στις σχέσεις παραγωγής - Οι περισσότεροι ουτοπιστές και βέβαια οι ταγοί των φυσιοκρατικών θεωριών, όπως οι νιτσεϊκοί, οι ναζιστές και οι φιλοσοφικοί δαρβινιστές.

Η μονοθεϊστές, όσοι δηλαδή πιστεύουν σε έναν Θεό Δημιουργό που είναι ταυτόχρονα μοναδικός όπως και άπειρα καλός, βλέπουν το κακό ως άρνηση, αφού ό,τι υπάρχει ως δημιούργημα του θεού είναι αναγκαίως αγαθό, και η ύπαρξη καθ' αυτή είναι κάτι αγαθό. Αλλά αυτό είναι θέμα λογικής συνεπαγωγής και όχι ζήτημα εμπειρίας. 

Για τον Καντ, στην μελέτη για το Ριζικό Κακό στο Η Θρησκεία στα Όρια του Λόγου Μόνο, η μεταφυσική αρχή στην Ηθική του θέτει την Βούληση ως εγγενώς αγαθή, ορίζουσα την ίδια την μεταφυσική σύσταση και θεμελίωση της Ηθικής, όταν όμως η ιστορική εμπειρία δείχνει παντού το κακό, κάτι ανάλογο της Μουριανής διάκρισης ανάμεσα στο Δέον και το Είναι.

Είναι, όμως, μέσα από τέτοια επιχειρήματα λογικών συναγωγών που η χριστιανική θεοδικία έχει καταβάλει μία τεράστια, ηρωική, προσπάθεια να αντιμετωπίσει ή ανταπεξέλθει στην πιο κοινή εμπειρία των καθημερινών ανθρώπων, την εμπειρία του κακού. 

Όταν ο ιερός Αυγουστίνος διατείνεται ότι και μόνη ύπαρξη του κακού πρέπει να είναι κάτι καλό(!), γιατί αν δεν ήταν, ο Θεός δεν θα είχε η επιτρέψει στο κακό να υπάρχει, δηλώνει κάτι που φαίνεται φανερό και εύλογο στα χριστιανικά μάτια. Αυτή βέβαια είναι μια λογική συναγωγή από την έννοια του Θεού: συνεπάγεται ότι ο θεός θα μπορούσε, αν το ήθελε, να εμποδίσει το κακό να υπάρξει, αλλά για λόγους που είναι γνωστοί μόνο σε Εκείνον, η πιο εναργώς σε Εκείνον, προτίμησε να το αφήσει να υπάρξει.

Ο Λάιμπνιτς είναι πιο συγκεκριμένος, εξηγώντας ποιοι μπορεί να είναι οι λόγοι αυτοί. Έχοντας αποδείξει την αναγκαιότητα της ύπαρξης του θεού, και, ξεχωριστά, την ύψιστη αγαθότητά Του, ο Λάιμπνιτς συνάγει από τις προκείμενες αυτές ότι ο Θεός πρέπει να έχει δημιουργήσει τον καλύτερο λογικά δυνατό κόσμο, και ότι αυτός είναι ο κόσμος που κατοικούμε: οποιοσδήποτε άλλος κόσμος θα ήταν χειρότερος.

Ο Βολταίρος ενέπαιξε, κορόιδεψε την ιδέα αυτή, στο φως της ύπαρξης των δεινών και κακών του κόσμου, όπως o πρόσφατός του σεισμός της Λισαβόνας. Αυτό βέβαια είναι κάτι εύκολο και ρηχό. Ο Λάιμπνιτς είχε συνείδηση των δεινών στην ζωή. Ωστόσο, η πίστη στην υψίστη αγαθότητα της Δημιουργίας είναι ακαταμάχητη, δεδομένης της ιδέας ενός τέτοιου Θεϊκού Όντος. 

Και συνεπάγεται ότι ο Θεός στην απόλυτη Σοφία Του πρέπει να είχε λύσει έναν απόλυτα πιο περίπλοκο υπολογισμό ώστε να είναι σε θέση να υπολογίσει ποιος κόσμος θα μπορούσε να παρακαλεί την μέγιστη ευτυχία. Η χριστιανική παράδοση είχε ανέκαθεν επιμείνει, μετά τον Πλάτωνα, στην διαφορά ανάμεσα στο ηθικό κακό και το κακό των ανθρωπίνων δεινών. 

Αυτά που ονομάστηκαν ως malum culpae - δηλαδή αναπόφευκτες συνέπειες της ανθρώπινης και της αγγελικής ελευθερίας, σε ένα κόσμο στο οποίο ο δημιουργός κατά Λάιμπνιτς προέβλεψε ότι θα  εκατοικείτο από έλλογα όντα με ελευθερία της βούλησης και συνεπώς ικανά να πράττουν το κακό, θα δημιουργούσε περισσότερο καλό από ό,τι ένας κόσμος που θα κατοικείτο από αυτόματα προγραμματισμένα να μην μπορούν ποτέ να κάνουν το κακό. (Και αντίστοιχα, αν και ο Λάιμπνιτς ποτέ δεν το διευκρίνισε αυτό ανοιχτά, ούτε και να κάνουν το καλό, αν με καλή πράξη εννοούμε μία πράξη που γίνεται σαν αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής και όχι με καταναγκασμό.)

Όσο για τα κακά που δεν είναι αποτέλεσμα της Ανθρώπινης πράξης - αυτά που στο χριστιανικό ιδίωμα συνιστούν τα 'malum poenae' - υπάρχουν δύο δυνατές απαντήσεις. Ή μία δείχνει ότι αυτές οι βάσανοι ή δεινά είναι αποτέλεσμα του έργου κακών πνευμάτων που ο Θεός επιτρέπει γιατί είναι ένας τρόπος να τιμωρηθούν, διορθωθούν οι προειδοποιηθούν οι άνθρωποι.

Η άλλη απάντηση, στο πνεύμα του Λάιμπνιτς, υποδεικνύει ότι αυτές είναι αποτελέσματα της λειτουργίας του νόμου της Φύσεως, και ότι ο θεός δεν είναι παντοδύναμος με την έννοια ότι μπορεί να συνδυάσει τα πάντα με τα πάντα και να επιβάλει στον φυσικό κόσμο μία τάξη στην οποία τα πράγματα δεν θα λειτουργούν σύμφωνα με αυστηρούς φυσικούς νόμους και κανονικότητες, συγκρουόμενα το ένα με το άλλο.

Εκείνοι οι χριστιανοί στοχαστές που, όπως κάποιοι νομιναλιστές του 14ου αιώνα ή, στην εποχή μας ο Shestov, πιστεύουν ότι ο Θεός είναι παντοδύναμος κατά μία απόλυτη έννοια, ότι δηλαδή μπορεί να αλλάξει το παρελθόν ή μπορεί να επιβάλλει τους όρους και νόμους της ηθικής ή και τους νόμους των μαθηματικών by fiat, αφήνουν τους εαυτούς τους εκτεθειμένους στην παραδοσιακή Επικούρεια κριτική ή την κριτική της θεοδικίας ενός Λακτάντιου, ότι αν ο θεός μπορεί να κάνει όλα αυτά, τότε είτε είναι κακός ο  ίδιος, επιτρέποντας το κακό, ή δεν είναι τόσο παντοδύναμος και η δύναμή του σταματά μπροστά στο φυσικό κακό.

Η κριτική σε αυτή την λογική της θεοδικίας δεν ακουμπά τον Λάιμπνιτς και την δική του θεοδικία, όπου ο θεός δεν μπορεί να αλλάξει τους νόμους των μαθηματικών η της λογικής, αλλά αυτό δεν συνιστά περιορισμό της παντοδυναμίας του, διότι αυτοί οι νόμοι ή κανόνες έγκυροι στην ίδια τους την φύση, δεν επιβάλλονται από τα έξω στον Θεό, αλλά ταυτίζονται με τον θεό, ανήκουν στην ουσία Του. 

Επιπλέον, ο θεός δεν υποσχέθηκε να αναστέλλει τους νόμους της φύσεως για το συμφέρον μας, να χρησιμοποιεί τα θαύματα για να εμποδίζει τους ανθρώπους να βλάπτουν ο ένας τον άλλον. Δεν υποσχέθηκε ένα κόσμο χωρίς πολέμους, βασανιστήρια, ‘Αουσβιτς η γκουλάγκ.

Αυτά είναι γνωστά και κατανοητά επιχειρήματα. Ωστόσο, κι αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, πολλοί άνθρωποι δεν ικανοποιούνται με τις θεολογικές αυτές κατασκευές, και δεν βρίσκουν εδώ μια ικανοποιητική παρηγοριά η εξήγηση για τα κακά που αντιμετωπίζουν, δοκιμάζουν η πράττουν οι ίδιοι. Δεν πείθει, όσο ευφάνταστο και αν είναι, ότι το Κακό είναι συμβατό με τον αγαθό Θεό όντας αυτό μία στέρηση, η μία αρνητικότητα, ένα αρνητικό φαινόμενο. 

Ότι και ο Διάβολος είναι κάτι αγαθό, αν υπάρχει, και ότι ο πόνος και οι βάσανοι των ανθρώπων είναι απλώς στοιχεία στην καλύτερη δυνατή διευθέτηση του κόσμου που θα μπορούσε να παραγάγει ο Παντοδύναμος, κατά τα άλλα, Θεός. Ο κοινός ανθρώπινος νους είναι κοντύτερα στον τρόπο σκέψης του Βολταίρου και τις ειρωνικές του κριτικές στο απότοκο των σεισμών της Λισαβόνας: Αν δηλαδή ο κόσμος θα ήταν χειρότερος χωρίς τον σεισμό, ή χωρίς Άουσβιτς και γκουλάγκ, ή αν ο υποφαινόμενος δεν είχε σκλήρυνση κατά πλάκας.

Αλλά βέβαια φιλοσοφικοί νόες όπως ο Λάιμπνιτς, ή όποιος άλλος χριστιανός θεολόγος η φιλόσοφος, θα υπεδείκνυαν ότι αυτός είναι ένας λανθασμένος τρόπος να κοιτούμε τα πράγματα. 

Δεν ισχυρίζονται οι ότι είναι σε θέση να παρουσιάσουν. έναν θεϊκού αλγόριθμο, στους λογισμούς του οποίου οι συγκεκριμένες περιστάσεις των βασάνων και των κακών όσο αποτρόπαια, θα φαινόντουσαν sub speciae divinitatis να είναι κάτι καλό.

Ότι δηλαδή, στο άπειρο παγκόσμιο balance sheet, κάθε ένα από αυτά τα κακά αποτρέπει ένα μεγαλύτερο κακό η καθιστά δυνατό ένα μεγαλύτερο καλό. Ένα ολικό υπερκόσμιο balance sheet γνωστό μόνο στον θεό, που δεν μπορούμε να παραγάγουμε στο μυαλό μας εμείς και είναι μάταιο να το προσπαθήσουμε. 

Πώς θα μπορούσαμε να συνδυάσουμε και να συμμετρήσουμε στην απειρότητά τους τα κακά και τα αγαθά; Η σώφρων στάση είναι να εμπιστευτούμε τον Θεό και τα σχέδια Του εκ των προτέρων, χωρίς υπολογισμούς η παράπονα. Να τα δεχτούμε και μαζί όλες τις δυστυχίες και την αδιάφορη καταστρεπτικότητα της φύσης. 

Και ακόμα, η ιδέα, σπέρματα της οποίας βρίσκονται ίσως στον Αυγουστίνο και τον Έγελο, ότι το κακό χρειάζεται για αισθητικούς λόγους, γιατί κοσμεί τον κόσμο με τις αντιθέσεις και την ποικιλία που δημιουργεί φαίνεται μια ακόμα πιο αποτρόπαιη ιδέα. Ο Γκόγια παρήγαγε αριστουργήματα, αλλά αυτό δεν δικαιώνει τα βάσανα των θυμάτων που απαθανατίζει ο καμβάς του.

Η Μανιχαϊκή διέξοδος

Είναι ευνόητο ότι μπορεί μπροστά στο αδιέξοδο τόσων αινιγμάτων ο ανθρώπινος νους να επινοήσει μιαν άλλη λύση, που σωστά η όχι, αντλούμε από την φιλοσοφική και θεολογική ιστορία, την Ιρανική θεολογία, και που αποκαλούμε Μανιχαϊκή. Είναι μια εξήγηση και μια εικόνα συμβατή με την καθημερινή μας αντίληψη. Σύμφωνα με αυτή, υπάρχουν δύο δυνάμεις, οι δύο θεοί, το αγαθό και το κακό, που αντιμάχονται το ένα το άλλο, τότε το κακό που υποφέρουμε εμείς, που γνωρίζουμε στην εμπειρία μας η στο πετσί μας, είναι δημιούργημα του ενός των δύο, του θεού του κακού.

Σε αντίθεση με την Ζωροαστρική πηγή του, ο Μανιχαϊσμός στην θεολογία του όπως και οι Γνωστικοί συγγενείς του - και αντίθετα με την χριστιανική θεολογία, είδαν στην ύλη την πηγή ή μια δύναμη του κακού. Λύση στο πρόβλημα του κακού και της συμβατότητας με τον αγαθό Θεό του μονοθεϊσμού με την αναγνώριση της μεταφυσικής ή θεϊκής πραγματικότητας του Κακού, σε μια αρχέγονη αντίπαλη δυαδικότητα του Καλού ενάντια στο Κακό. 

Το μανιχαϊκό κοσμοείδωλο συνιστούσε πάντα ένα πειρασμό για τους Χριστιανούς, και για το ευρωπαϊκό πνεύμα εν γένει. Ας μην ξεχνούμε ότι και ο Αυγουστίνος, πέρασε από τον μανιχαϊσμό πριν καταλήξει στην απόλυτη ή μοναδιαία Αγαθότητα του κόσμου, όπως κι ο Ένας Θεός του. Η ιδέα τον Σατανικών δυνάμεων όποια κι αν είναι η προέλευσή τους, να μάχονται σκληρά να καταλύσουν το κράτος του θεού και τους αγαθούς σκοπούς του και μάλιστα συχνά με επιτυχία, είναι μια εξήγηση που αποδίδει πιο ικανοποιητικά την καθημερινή εμπειρία των ανθρώπων. Ο Μανιχαϊσμός γίνεται δεκτός με λιγότερη διανοητική προσπάθεια.

Ακόμα και ο Ιουδαϊσμός, η κατεξοχήν μονοθεϊστική θρησκεία της ιστορίας, δεν είναι απελευθερωμένος από αυτόν τον πειρασμό. 

Ένας από τους πιο διακεκριμένους διανοητές την ιστορία της Καββάλα και του ιουδαϊκού μυστικισμού, ο Gershom Sholem, μας λέει ότι το βιβλίο της Ζοχάρ συχνά παρουσιάζει το κακό σαν κάτι πραγματικό, η θετικό ακόμα, όχι απλά ως στέρηση. Οι δυνάμεις του Θεού συγκροτούν ένα αρμονικό όλο, οι κρίσεις Του είναι καλές, η δεξιά του μοιράζει αγάπη και έλεος, ενώ η αριστερά Του είναι όργανο της οργής Του, αλλά είναι όταν η αριστερά ενεργεί ανεξάρτητα από την δεξιά που εμφανίζεται στον κόσμο το ριζικό κακό. Το βασίλειο δηλαδή του Σατανά. 

Δεν γνωρίζουμε κατά πόσο οι ιδέες της Καββάλα ήσαν οικείες στον Jacob Boehme, αλλά η θεοσοφία του εμπεριέχει μια παρόμοια ιδέα: Το κακό είναι η αρνητική αρχή της θείας οργής, είναι ανεξάρτητο από την ανθρώπινη θέληση, και κατά κάποιο τρόπο είναι εγγενές στην δομή του κόσμου.

Η δυαλιστική αυτή φιλοσοφία επιβιώνει σε διάφορους βαθμούς ανοχής στα διδάγματα της εκκλησίας, εγείροντας προκλήσεις πώς να μην ανατρέπει την αγαθότητα της θείας δημιουργίας. Τα νεοπλατωνικά στοιχεία για την κακότητά της ύλης επιμένουν, πιέζοντας την ύλη στις τελευταίες βαθμίδες της κλίμακας της φύσης κι αποδίδοντας σ' αυτήν αντίσταση κατά του αγώνα του ανθρώπου ενάντια στον πειρασμό, τους περιορισμούς της σωματικότητας ή σάρκας του, βαρίδια στον αγώνα να κερδηθεί το πνευματικό, το ουράνιο, του άυλο ανώτερο. 

Η Καθολική εκκλησία κατεδίκασε το 1347 την θεωρία του Νικολάου του Autrecourt, που έβλεπε τον κόσμο σαν τελειότητα στο σύνολό του όπως και στα μέρη του, ('universum est perfectissimum secumdum se et secumdum partes suas'), αφού μία τέτοια θεωρία αποκλείει το κακό από τον κόσμο. 

Μια τολμηρή διατύπωση που βλέπει να μην υπάρχει κακό στον κόσμο, αμαρτωλή βούληση, ή διεφθαρμένα πλάσματα, ανθρώπινα η σατανικά. Αλλά η πίστη της Εκκλησίας σε μια αιώνια κόλαση, Αιώνια καταδίκη των πεπτωκότων αγγέλων συνεπάγεται την ύπαρξη του κακού, 

Μεγάλες στην πραγματικότητα περιοχές του κόσμου να κατέχονται από αυτό το ακατάλυτο, αθεράπευτο και χωρίς επιστροφή Κακό. Ένας κόσμος διηρημένος στο φως και στο σκοτάδι, σε μια ασυμβίβαστη και αγεφύρωτη ηθική και κοσμική πόλωση. Δεν θα περιγράψω άλλο, μια επίσκεψη στις τοιχογραφίες της Ασίνου είναι αρκούντως παραστατικές. 

Εικόνες που ειδικά στους πατέρες της καθ' ημας Εκκλησίας προκαλούσαν το αίσθημα για έναν θεό της αγάπης και της χωρίς όρια συγχώρεσης, για μια θεολογία της αγάπης που ενοποιεί και φωτίζει τον κόσμο στα μύχιά του.

Δογματικές διδασκαλίες της Εκκλησίας μας έχουν διαβεβαιώσει ότι το ηθικό κακό, αν και επιτρέπεται από τον Θεό, δεν θα μπορούσε ποτέ να δημιουργηθεί από εκείνον. Ότι αν ο ανθρώπινος πόνος και τα βάσανα αν δεν μπορούν να αποδοθούν στην μοχθηρή, ή πονηρή θέληση ή βούληση των άλλων ανθρώπων, υπηρετεί έναν αγαθό σκοπό. 

Δηλαδή δεν είναι πραγματικά και καθ' ολοκληρίαν κακό. Ιερείς και θεολόγοι έχουν σε διάφορους βαθμούς φιλοσοφικού βάθους και πειστικότητας επιχειρήσει να εξηγήσουν ότι τα δεινά των ανθρώπων, ειδικά οι συμφορές και οι θηριωδίες, είναι μέρη ενός σοφού θεϊκού σχεδίου, αλλά η Εκκλησία απέχει από το να πάρει μια τέτοια σαφή θέση. 

Συμβουλεύει την διαπαιδαγώγηση και ενδυνάμωση του ήθους και του χαρακτήρα, με το κτίσιμο και την παρηγοριά μιας χωρίς όρους εμπιστοσύνης και αγάπης στον Θεό. Μια ιώβεια δηλαδή στάση.