'Δεύρ' άγ' ιών, πολύαιν' Οδυσσεύ' - μ 184. Το Τραγούδι των Σειρήνων

'Μελίγηρυν όπα', μελιστάλαχτο τραγούδι, περιγράφει το τραγούδι των Σειρήνων ο Όμηρος. Είναι εύλογο, λοιπόν, πως ο μάστορας της ευφωνίας Ποιητής, θα αντλήσει από τις καλύτερες ευφωνικές του τεχνικές, την παρήχηση, την συνήχηση, την έκταση, την ονοματοποιΐα, για να διανθίσει την ακατανίκητη έλξη που ασκεί η 'νωιτέρη όπα' των Σειρήνων. Κι οι φιλόλογοι και σχολιαστές δεν μπορούν να μην προσέξουν τα φωνήεντα άγκιστρα των προσκλητήριων κρωγμών των Σειρήνων ('the crooning vowels', έδειξεν Άγγλος σχολιαστής): το 'δεύρ' άγ' ιών'. Ή, στο μ 186, την σερνάμενη αργότητα των πρώτων δύο σπονδείων που βαραίνουν την ασήκωτη τελικότητα της βαρειάς των Σειρήνων προειδοποίησης για το μοιραίο της παράδοσης: 'ου γάρ πώ τις τήδε', πριν οι δάκτυλοι που ακολουθούν, με το φωνητικό γλύστρημα των υγρών κι ενρίνων συμφώνων, αποδώσουν το γλύστρημα στο νερό του λείου, κοίλου, μελανόχρωμου πλοίου: 'παρήλασε νηί μελαίνη'.

Ως προς το φρενάρισμα της κίνησης στους πρώτους γαυγίζοντες σπονδείους, χαιρετίζει κανείς την ποιητική (κι ομοιοκαταληκτική) μετάφραση του πρώτου Βρετανού μεταφραστού του Ομήρου, του George Chapman (1616): 'Ulysses, stay thy ship, and that song hear!'- όσο κι αν η μετάφραση του μεγάλου Chapman αποπνέει το Μιλτωνικό πνεύμα της εποχής του, κι οι Σειρήνες αντιμετωπίζονται ως 'the divell' (ο διάβολος)' ενώ η άγρια θάλασσα συμβολίζει τους πειρασμούς του κόσμου και των αγριοτήτων της ζωής που επιχειρούν μανιασμένα να αποσπάσουν τον Οδυσσέα από τον αγωνιστικό, Αυγουστίνειο προορισμό του, πίσω στον αληθινό του Παράδεισο, που ταυτίζεται με το 'σπίτι του ανθρώπου': 'whose haven is heaven and the next life'.

Με την γυναίκα ταυτίζεται η ερωτική επιθυμία, που στον θάνατο οδηγεί. 'Τεθήλει', δείξαμε ήδη, στην Οδύσεια, η οπή του κοίλου, ή σπέους της Καλυψούς. Της 'καλύπτουσας' θεάς που κράτησε στην θερμή, υγρή θαλπωρή κι ερωτική σαγήνη του 'κοίλου' της τον Ήρωα, παραστρατώντας κι αποσπώντας τον από την ηρωική του μοίρα, κι απειλώντας οριστικά να 'καλύψει', με την πρόταση της θεϊκής, ανώνυμης αθανασίας που του προσφέρει το κρεβάτι της, την ανθρώπινη κι ηρωϊκή του μοίρα και ταυτότητα. Τεθήλει, το θήλυ... 'Λειμών' ονομάζεται μεταφορικά το γυναικείο αιδοίο, και στον φονικό τούτο θηλυκό λειμώνα παραπέμπει ίσως και το 'κατ' ασφοδελόν λειμώνα', το λιβάδι με τ' ασφοδείλια του Άδη, στο λ της Οδύσσειας, στην Νέκυια. Αν η επιθυμία βρίσκει την πιο οριστική εκπλήρωσή της στον θάνατο, αναπόφευκτο, όπως κι ο ίδιος ο θάνατος, να γίνει όχι μόνο προϋπόθεση της τελικής της εκπλήρωσης, ούτε απλά συνοδός συνέπειά της, αλλά και αντικείμενο αληθές της επιθυμίας: amor mortis. (...)

Βρίθουν στην Ιλιάδα αναφορές στην σύνδεση της ομηρικής ηρωϊκής μονομαχίας με την 'οαριστύ', την ερωτική συνομιλία, έστω συχνότερα στο κείμενο με την απορριπτική απώθηση της ιδέας, όμως επιβεβαιώνοντάς την - θυμηθείτε την χορευτική τελετουργία των φονικών μονομαχιών των Αργεντίνων ναυτών που γέννησε το ταγκό. Αλλά, στην ιδέα εδώ της γυναίκας κρύβεται και ο φόβος της αποδυνάμωσης, της κατάλυσης και εξουδετέρωσης. Τέτοια εξασθένηση είναι το αποτέλεσμα της επιθυμίας για μια γυναίκα. Είναι, όμως, ταυτόχρονα και το αποτέλεσμα του φόβου. Αλλά, σε μια πολεμική σύγκρουση, ο φόβος φέρει τα ίχνη της επιθυμίας αυτής μετατοπισμένης στον άνδρα μονομάχο κάτω από την απειλή ή και την έλξη του θανάτου. Ο ποιητής Τυρταίος μιμείται το απόσπασμα της Ιλιάδας στο οποίο παρομοιάζεται η μονομαχία με την οαριστύ, την ερωτική συνομιλία, εντείνοντας ακόμα περισσότερο την σχέση της νιότης, της ομορφιάς και του βίαιου θανάτου στη μάχη: «Τίποτε δεν είναι άπρεπο για τον νέο, τίποτε όσο ο άνδρας φέρει τον λαμπρό ανθό της όμορφης νιότης. Όσο είναι ζωντανός, οι άνδρες που τον βλέπουν τον θαυμάζουν και οι γυναίκες τον επιθυμούν. Και είναι όμορφος όταν σκοτωθεί στην πρώτη γραμμή της μάχης...» (Τρυπάνης, σσ. 127-128)
Μολονότι ο Vernant, που συζητάει το απόσπασμα αυτό, δεν αναφέρεται σε τέτοιο επιχείρημα, είναι βέβαιο ότι μια θαυμαστή ταύτιση με τον νεαρό πολεμιστή εμπλέκει και μία (εξιδανικευμένη;) επιθυμία για αυτόν η οποία περιλαμβάνει τη φαντασίωση του «όμορφου» θανάτου του. Ο θάνατος και η γυναίκα μπορεί να έχουν αναδυθεί μαζί σαν αρχέτυπα στην Ελληνική Μυθολογία και τον αξιακό των Ελλήνων κόσμο, αλλά η σχέση αυτή μπορεί να έχει επηρεαστεί και από τον ομοερωτισμό.

Το βιβλίο κ της Οδύσσειας διηγείται, λοιπόν, την περίφημη ιστορία της συνάντησης του Οδυσσέα με το σαγηνευτικό τραγούδι των Σειρήνων. Η Κίρκη έχει προειδοποιήσει ήδη τον Οδυσσέα για τον κίνδυνο: «το μαγευτικό τραγούδι των Σειρήνων θα κλέψει την ζωή του.» Σαγηνεύουν οι Σειρήνες και αποπλανούν τους άνδρες χωρίς αντίσταση. Όλοι όσοι υποκύπτουν ποτέ δεν επιστρέφουν στην πατρίδα τους αλλά πεθαίνουν εκεί. Περιβάλλουν τις Σειρήνες τα απομεινάρια τέτοιων ανδρών - «μεγάλοι σωροί από σκελετούς που σαπίζουν και το πετσί να λειώνει πάνω στα κόκκαλα». Ο ανώνυμος, 'άσημος' θάνατος, ο απόλυτος φόβος του ομηρικού ηρωϊκού κόσμου. Ο αφανισμός του ηρωϊκού ονόματος στην λησμονιά των καιρών, χωρίς την παρηγορία του 'εσσομένοισι πυθέσθαι', ο Δεύτερος Θάνατος και της Αποκαλύψεως.

Οι Σειρήνες περιγράφονται να τραγουδούν μέσα από έναν «ανθηρό λειμώνα»: Ο Vernant υποδεικνύει ότι το λιβάδι ή «λειμών» είναι μια λέξη που συχνά χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει το γυναικείο αιδοίο. Η ίδια παραβολή ίσως να υπονοείται από τον «ασφοδελόν λειμώνα» που περιγράφει τον Άδη στην Νέκυα, στο λ της Οδύσσειας. Στο ταξίδι των δοκιμασιών του Οδυσσέα, η γυναίκα στην σχέση της επιθυμίας με τον θάνατο, τον φονικό της λειμώνα επανέρχεται σαν ερωτική επιθυμία και σαν αυτοεξουδετέρωση στην λήθη που καλεί ερωτικά να ξελογιάσει τον Οδυσσέα στον χαμό του. Στη σύνδεση της σεξουαλικής επιθυμίας και του θανάτου το «μοιραίο αντικείμενο του πόθου» είναι η γυναίκα. Επιπλέον, η επιθυμία είναι ακατανίκητη: στην κυριολεξία σαρωτική.

Η Κίρκη λέγει στον Οδυσσέα ότι για να επιβιώσει από τη συνάντηση με τις Σειρήνες, οι σύντροφοί του πρέπει να καλύψουν τα δικά τους αυτιά με κερί, να είναι κωφοί στο ξελόγιασμα των Σειρήνων. Ο ίδιος ο Οδυσσέας, συμβουλεύει η Κίρκη, πρέπει να δεθεί χειροπόδααρα δυνατά στο κατάρτι, με σχοινιά να δένουν και το ίδιο το κατάρτι. Ακόμα, να διασφαλίσει ότι όσες διαταγές και παρακάλια απευθύνει στους ναύτες να τον λύσουν εκείνοι να τα αγνοήσουν και να τον δέσουν πιο σφιχτά.

Η αναστολή, "παράδοση", εκμηδένιση του εαυτού

Κι αυτό γίνεται. Όταν η συνάντηση λαμβάνει χώρα, μαθαίνουμε περισσότερα για τον λόγο που το τραγούδι των Σειρήνων είναι τόσο σαγηνευτικό. Με την «μελίγηρυ αυδή τους», το μαγευτικό τραγούδι τους, τον καλούν να τις πλησιάσει: Τον χαιρετίζουν σαν ήρωα και του υπόσχονται ότι θα τον στείλουν πίσω κάτοχο μιας θείας γνώσης ('πεμψάμενος νοείται και πλείονα ειδώς', κ 188: «Γνωρίζουμε όλα όσα θα συμβούν στο πρόσωπο της πολυθρόφας γης» ('ίδμεν δ' όσσα γένηται επί χθονί πουλυβοτείρη', μ 191). Η Φαούστια συμφωνία, το Δένδρο της Γνώσης, στην Γένεση; Κάτι ηρωικότερο, και ταυτόχρονα πιο θηλυκά δελεαστικό, στο ομηρικό έπος. Όπως περιγράφει ο Vernant, οι Σειρήνες «εορτάζουν στην παρουσία του τον ίδιο τον Οδυσσέα που το τραγούδι της Ιλιάδας απαθανατίζει»: τον αρρενωπό άνδρα πολεμιστή. Στο τραγούδι τους ο Οδυσσέας βλέπει τον εαυτό του όχι σαν αυτό που είναι, «πολύπαθο να αγωνίζεται επικίνδυνα ανάμεσα στους κινδύνους του κόσμου, αβέβαιος για το μέλλον», αλλά "όπως έχει ήδη στο μέλλον απαθανατιστεί στον θρύλο» (όπ. π., σ.105) Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό σημείο γιατί το τραγούδι είναι τόσο σαγηνευτικό. Ενώνοντας παρελθόν και μέλλον οι Σειρήνες τραγουδούν τον Οδυσσέα σαν τον ήρωα της επιθυμίας του, συνοψίζοντας όλο τον χρόνο σε ένα «τώρα» της επιθυμίας στο οποίο να θέλει να βυθιστεί και να γίνει ένα με όλο τον χρόνο - αυτοεκμηδενιζόμενος.

Oι Σειρήνες στην Διαλεκτική του Διαφωτισμού

Όπως εξηγούν ο Αντόρνο και ο Χόρκχάϊμερ στην Διαλεκτική του Διαφωτισμού τους, στην εξαίρετη ανάλυση του τραγουδιού των Σειρήνων (σσ. 32-35), προσφέροντας την σύμπτυξη παρελθόντος και μέλλοντος στο παρόν οι Σειρήνες εκκαλούν και ανατρέπουν την αγωνιστική κατασκευή του άρρενα πατριαρχικού ή ηρωικού εαυτού, στην αρθρωμένη διάταξη του χρόνου που τον εκδιπλώνει. Του προσφέρουν την ναρκωτική μέθη που επιτρέπει την κατάλυση κάθε ορίου σε ένα θανάσιμο ύπνο που αντιστοιχεί στην ευφορία της αναστολής του εαυτού. Πρόκειται για την θανατερή σαγήνη της παράδοσης των τειχών του εαυτού που τον χωρίζουν από την άλλη ζωή, αίροντας τις κοινωνικές διευθετήσεις ανάμεσα στην αυτοσυντήρηση και την αυτοκαταστροφή, εκμηδενίζοντας τον εαυτό στο σημείο ενός τίποτα που χωράει τα πάντα. Του ενός που χωράει όλον τον χρόνο μέσα στον θάνατο που είναι η κατάλυση της ταυτότητας. Η οδός του εαυτού, τρόπος της πράξης, συνεπάγεται παροδικότητα, κι η διέξοδος στην αιωνιότητα σημαίνει έξοδο από τον εαυτό, την ιστορικότητά του.

Το τίμημα των Σειρήνων γι' αυτήν την ένωση με το όλον του χρόνου στο τώρα είναι η παραίτηση από το μέλλον, ο θάνατος. Είναι η παράδοση στην επιθυμία της γυναίκας, που εκπληρώνεται στον θάνατο. Κι αυτό είναι η ερωτική έλξη και η έκσταση που, όπως εξηγεί ο Αντόρνο αλλά και ο Φρόϋντ, αλλά κι ο Μαρκούζε στο 'Eros and Civilization', σαγηνεύει τον δυτικό πολιτισμό με την ερωτική επιθυμία της καταστροφής του.