Αίφνης, σύρονται εκ νέου τα όριά μας. Ανατρέπονται κι αναδιατάσσονται οι κατηγοριοποιήσεις μας. Ανάμεσα στο φίλιο και το εχθρικό, το οικείο και το ξένο, το εντός και το εκτός. Το σώμα μας και ό,τι ξένο έρχεται, εισβάλλει, εγκαθίσταται να εγκατοικήσει σε αυτό, ως εχθρός εντός των πυλών. Το «ακάθαρτο» και «μιαρό» ορίζεται ως «ταξινομική ανωμαλία» στις συμβολικές ταξινομικές κατηγοριοποιήσεις μας, όπως εξήγησε, θυμούμαστε η κοινωνιολόγος – εθνολόγος Mary Douglas στο μνημειώδες της «Καθαρότητα και Κίνδυνος», το 1966.

Ως τέτοια γνωστική πρόκληση, ως αντίσταση και ανωμαλία στην ταξινομική οικείωση του κόσμου, το «μιαρό και ακάθαρτο» εξοβελίζεται ως «ύλη σε λάθος μέρος», ως «εκτός τόπου» ακαθαρσία, ως προσβολή στους προστατευτικούς διαχωρισμούς που αφορούν στο φύλο, στην ανθρώπινη φύση, στην ζωϊκότητα, στην ηλικία και στην νεότητα, καθιστώντας τον κόσμο καθησυχαστικά γνώσιμο.

Με την ανακάλυψη των βακτηρίων τον 19ο αιώνα η βακτηριολογία, βέβαια, πρόσθεσε την απειλή της παθογένειας και της υγιεινής στις αισθητικές διακρίσεις του καθαρού και του ακάθαρτου, αφαιρώντας την θρησκευτική ή ηθική τελετουργική διάσταση που βλέπουν οι εθνο-κοινωνιολόγοι στις κατηγοριοποιήσεις του μολυσματικού και του μιαρού στις πρωτόγονες κοινωνίες.

Ωστόσο, στην «ιερότητα» της ιατρικής επιμέλειας και σχολαστικής προσοχής τους οι σύγχρονες τελετουργίες της καθαρότητας και απολύμανσης ίσως να μην είναι και τόσο απομακρυσμένες από τις τελετουργικές ή μαγικές διακρίσεις του μιαρού και ακάθαρτου των πρωτογόνων.

Η πρόσθεση της βιοχημικής ή οργανικής αντίληψης της μόλυνσης που περιλαμβάνει την παθογένεια των αόρατων ιών ίσως να μετακίνησε, πχ, τα πτυελοδοχεία από την κατηγορία της καθαριότητας σε αυτή του κινδύνου μόλυνσης, αλλά επεκτείνοντας έτσι το πεδίο του μολυσματικού και εντείνοντας την «ιερουργική» σχολαστικότητα των τελετουργιών σεβασμού, ως σέβας - ή τοτέμ και ταμπού- του πεδίου του «μιαρού και ακάθαρτου».

Πίσω, όμως, από αυτή την διάσταση της βακτηριολογικής παθογένειας, η ιδέα της «ακαθαρσίας» δεν είναι απλή και απομονωμένη: παραπέμπει σε διατεταγμένα αξιακά συστήματα που ανακαλούν την συμβολική δύναμη των παλαιών θρησκευτικών και ηθικών κατηγοριοποιήσεων. Η απειλή της παθογένειας και του αοράτου κινδύνου των ιών διαταράσσει τις δεδομένες κατηγοριοποιήσεις μετακινώντας τα γκολπόστ και διευρύνοντας τα πεδία του μιαρού και ακάθαρτου, εξηγώντας κι εντείνοντας την επικινδυνότητά του.
Αλλά, επαναξιοδοτώντας τους τρόπους των κατηγοριοποιήσεών μας, του οικείου και του εχθρικού ξένου, ποια ήθη να διδάσκει άραγε ο νέος τόπος των φοβιών, η ξένωση του ετοίμως οικείου κόσμου γύρω μας, που ήταν η τροφή και η τρυφή μας;

Λοιμοί, συνοδοί της παγκοσμιοποίησης

Μολονότι ο ιός, που ορίζει την συμπεριφορά μας - από τον εγκλεισμό ως την αποστασιοποίηση και μασκοφορία, φαίνεται να μπορεί να ελεγθεί με εμβολιασμό του πληθυσμού που είναι ανεμβολίαστοι, φέρνει στον νου τον επίφοβο όρο των λοιμών ως διασυνοριακό φαινόμενο εμφάνισης μιας μεταδοτικής νόσου. Ο όρος «pandemic» ή «πανδημία», νεολογίζοντας για τον λοιμό ή την επιδημία, μας είχε άλλωστε γίνει από εικοπενταετίας οικείος στην Βρετανία όντες τότε, αγγλιστί βομβαρδιζόμενοι με τις αλλεπάλληλες εμφανίσεις φονικών λοιμωδών νοσημάτων να προσθέτουν τον πανικό τους σε άλλους ηθικούς πανικούς, «moral panics», που κατέτρυχαν τον ψυχισμό του πληθυσμού τότε.

Ήταν ο ιός Ebola, η φρικτή εκείνη και πολύνεκρη στις συνέπειές της μαζική αιμορραγία που έπληξε το Κογκό κι άλλες Αφρικανικές χώρες, η επανεμφάνιση της φθίσης ή tuberculosis, η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια ή νόσος των τρελλών αγελάδων που έφερε τον «πόλεμο βοείων – Notiων», όπως σκώψαμε την απαγόρευση εισαγωγής βρετανικού βοείου κρέατος στην Ευρώπη και την «τελική εκπύρωση», την καταστροφή στην πυρά του συνόλου των βοδιών στην Βρετανία, ήταν η επιστροφή της μαλάριας στην Άπω Ανατολή, όπως και της χολέρας και της δυσεντερίας στην Λατινική Αμερική και Αφρικανικές χώρες, καθώς ιδιωτικοποιείτο με τα προγράμματα δομικής προσαρμογής των πιστωτών (SAP: structural adjustment programs) η υδατοπρομήθεια στον υπερχρεωμένο Τρίτο Κόσμο.

Το τελευταίο σημείο, βέβαια, τείνει το δάκτυλο στις οικονομικά καταστροφικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης για τις ανίσχυρες χώρες της περιφέρειας που καλούνται να ανταγωνιστούν τους γίγαντες της Μητρόπολης με τα χέρια δεμένα στην πλάτη από τα προτάγματα του νεοφιλελευθερισμού και τους διεθνείς Αστυφύλακές του, τους γκαουλάιτερ της Παγκοσμιοποίησης, την World Bank και το IMF, την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση επερωτάται και κατά πόσον, με την ενοποίηση του κόσμου και την κατεδάφιση των τειχών και των φραγμών στην κίνηση ανθρώπων και προϊόντων δεν συνέβαλε και στην παγκοσμιοποίηση των προβλημάτων υγιείας, αίροντας τα σύνορα και τους προστατευτισμούς που μέχρι τότε σέβονταν οι μεταδοτικές ασθένειες και οι ιοί και τα βακτήριά των. Όχι δηλαδή απλά εγείροντάς την γνώση κι ευαισθητοποίηση για τους κινδύνους των μεταδοτικών ασθενειών με την ενοποίηση του κόσμου, αλλά στην πραγματικότητα πολλαπλασιάζοντάς τους.

Ανακαλούν οι αναδιφούντες τις 'μαύρες' μέρες της Ιστορίας εκείνα τα 11 εμπορικά πλοία που άφησαν την Οδησσό το 1348, για να καταπλεύσουν στο λιμάνι της Μεσίνας, στην Ιταλία. Έντρομοι οι Ιταλοί λιμενεργάτες διεπίστωσαν στον κατάπλου των πλοίων ότι μετέφεραν νεκρούς το μεγαλύτερο μέρος του πληρώματος, ενώ οι λίγοι εναπομείναντες ήταν βαριά άρρωστοι, με αποτρόπαια τα σημάδια της φονικής αρρώστιας τους. Τα πλοία, τραγικά, μετέφεραν ως συνεπιβάτες κάποια ποντίκια, φορτωμένα ψύλλους με τον ιό της βουβωνικής πανώλους. Οι λιμενεργάτες έδιωξαν πανικόβλητοι τα πλοία, που όμως είχαν προφτάσει να αποβιβάσουν την παράνομη μετανάστιδά τους, την πανώλη, ή Πανούκλα. Στα επόμενα λίγα χρόνια, το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης και το ένα πέμπτο όλου του κόσμου είχαν αφανιστεί από την βουβωνική πανώλη, ό,τι ονομάστηκε «black death».

Ήταν η Βουβωνική Πανώλη άλλωστε που είχε πλήξει τον μεγάλο λιμένα του κόσμου, την Κωνσταντινούπολη του Ιουστινιανού το 541-2 μ.Χ., αφανίζοντας και τότε το ήμισυ της Ευρώπης και τα μεσογειακά λιμάνια, σημαδιακά επιμένοντας η πανώλη να εμφανίζεται στα λιμάνια, όπου εκφορτώνουν τα πλοία τους φορτωμένους ψύλλους πανουκλιασμένους ποντικούς τους, όντας κι ανέκαθεν τα λιμάνια αστικά κέντρα συνωστισμού και διασυνοριακών συναντήσεων: δύο βασικά στοιχεία στην διάδοση των επιδημιών. «Μυς ο Ποντικός», άλλωστε, το ίδιο το όνομά τους παραπέμπει ιστορικά στην ταξιδιάρικη με τα καράβια φύση του τρωκτικού, που έφερναν στην Ελλάδα τα εμπορικά καράβια από τον σιτοβολώνα Εύξεινο Πόντο, όπως έγινε με τα καράβια από την Οδησσό, το μοιραίο 1348. Πιο πρόσφατα, αστραπιαία μέσα σε δυο χρόνια κι εξαφανισμένη τόσο ξαφνικά όπως εμφανίστηκε, η Ισπανική Γρίππη προκάλεσε από 50 έως 200 εκατομμύρια θανάτους.

Η χολέρα, η βουβωνική πανώλη, η ευλογιά κι η ινφλουένζα είναι λοιπόν μερικοί από τους πιο θηριώδεις μαζικούς δολοφόνους στην ανθρώπινη ιστορία. Ως «πανδημίες» ορίζονται, λοιπόν, μεταδοτικές και ταξιδιάρικες ασθένειες πέραν των διεθνών συνόρων, ειδικά η ευλογιά, η οποία σε όλη την ιστορία, σκότωσε 300-500 εκατομμύρια ανθρώπους στην 12.000 χρόνια ύπαρξής της.

Η ανθρωπότητα ως ανθρωπιά

Το ταξίδι είναι προς τα μέσα – η χώρα «κατεβάζει ρολά», εμείς κλεινόμαστε μέσα σε σπίτια που μετατρέπονται σε χώρους εργασίας, σε φροντιστήρια, παιδικές χαρές, κελιά μοναχών. Ο COVID-19 αποκαλύπτει πόσο συνδεδεμένοι είμαστε μεταξύ μας. Από τους πιο κοντινούς έως τον πρώτο άνθρωπο που προσβλήθηκε από τον νέο κορωνοϊό, μας ενώνει ένας ιστός φόβου, καχυποψίας και ελπίδας. Εξαρτιόμαστε από δίκτυα διανομής τροφίμων, φαρμάκων και ενημέρωσης, ελπίζουμε στο σύστημα υγείας μας, σε μελλοντικές θεραπείες και εμβόλια που θα προκύψουν από διεθνείς συνεργασίες.

Πώς βαθαίνει, αίφνης ο "στενεμένος" οίκαδε και ένδοθι κόσμος μας! Πώς η ανακλαστική καχυποψία στον άγνωστο κίνδυνο που είναι ο Άλλος, τον επιστρέφει σαν συνάλληλο, γιατρό και νοσοκόμο, πόρο από τον έμπορο θεραπευτή των αναγκών μας, για τροφή και φάρμακα και συν-παράσταση. Τρίζοντας στους αρμούς της η κοινωνία μας, στους ίδιους αυτούς τριγμούς κι εντάσεις αναγνωρίζει την συνεκτική της δύναμη.
Την ανάγκη να προστρέξουμε στους δρόμους και τα κανάλια των παροχών, το νέμειν του οίκου να τον πλαταίνει σε μια πλατιά, προς τα έξω κι από τα έξω 'οικονομία', οι ανασφάλειες του έξωθεν και του εκτός να διανοίγουν ακριβώς στο έξω και στους άλλους, για πληροφόρηση και κατανόηση του αγνώστου ακριβώς που απειλεί, για συνδρομή και βοήθεια, για διάλογο και συνύπαρξη.

Πόσο απλώνουν, στο ενστικτώδες τούτο στένεμα, οι ορίζοντές μας! Ο πόνος και ο φόβος τείνουν από ένστικτο της προφύλαξης να απομονώνουν, σαν το κλάμα του νεογέννητου στην πρώτη στιγμή της μοναξιάς κι ατομικότητάς του. Για να αναγνωριστεί την ίδια στιγμή η ανάγκη φυγής, καταφυγής προς τον άλλο, προς την οικογένεια, το γένος, την φυλή, την ομάδα, την κοινωνία. Με την έκφραση της ανάγκης προτείνεται και δίνεται κι η εμπιστοσύνη, στο κράτος, την Εκκλησία, την Βουλή, τους πολιτικούς, τον Τύπο, την Δικαιοσύνη, την Ε.Ε., τους διεθνείς οργανισμούς.

Τον άνθρωπο ως ανθρωπότητα, "φύσει" έκφραση και καρπό της ανθρωπιάς του. Η πιο πλατιά έννοια της «humanity», το όλον μέσα στον καθένα μας.