Με ευκαιρία την Ημέρα Μνήμης της Αρμενικής Γενοκτονίας στις 24 Απριλίου, το άρθρο αυτό ασχολείται με την Αρμενική Γενοκτονία και την Κύπρο.

Μεταξύ 1915-1923, οι Οθωμανοί και οι Νεότουρκοι αφάνισαν περισσότερους από 1.500.000 Αρμενίους, ένα χριστιανικό λαό που για αιώνες ζούσε στη Μικρά Ασία και την Κιλικία, εμπόδιο στα μεγαλεπήβολα παντουρανικά τους σχέδια. Έτσι η Κύπρος άνοιξε απλόχερα τις αγκάλες της για να υποδεχθεί περίπου 9.000 κατατρεγμένους Αρμένιους πρόσφυγες, κυρίως από τα Άδανα και τη Σελεύκεια, αλλά και από τις πόλεις Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Σις, Μαράς, Ταρσός, Καισαρεία, Χατζίν, Αϊντάπ και αλλού, που κατέφθασαν κυρίως στο λιμάνι της Λάρνακας, άλλοι από τύχη, κάποιοι από πρόθεση.

Αν και οι περισσότεροι τελικά εγκαταστάθηκαν αλλού, περίπου 1.300 έκαναν την Κύπρο πατρίδα τους. Εργατικοί, καλλιεργημένοι και φιλοπρόοδοι, έδωσαν μια νέα πνοή στην παλιά αρμενική κοινότητα και δεν άργησαν να ορθοποδήσουν στη φιλόξενη Κύπρο, και να καθιερωθούν ως άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών, δεινοί έμποροι, αξεπέραστοι τεχνίτες, πρωτοπόροι επαγγελματίες, ευσυνείδητοι δημόσιοι υπάλληλοι κτλ. Οι πρώτοι κλειδαράδες και ωρολογάδες, εισήγαγαν τον κινηματογράφο στην Κύπρο και το γύρο, τις κούπες, τα λαχματζιούν, τους λοκμάδες, τον μπακλαβά και τα παστά χρυσόμηλα στην κυπριακή κουζίνα. Μερικοί υπηρέτησαν στο κυπριακό απόσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ κάποιοι συμμετείχαν στην Αρμενική Λεγεώνα, που εκπαιδεύτηκε στη Μοναρκά μεταξύ 1916-1918.

Αρκετοί παρέμειναν στη Λάρνακα, της οποίας η μικρή κοινότητα - που σχηματίστηκε μετά τη σφαγή των Αδάνων (1909) - διέθετε την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, το Σχολείο Μουσεγιάν, ένα μικρό κοιμητήριο και παράρτημα του AGBU. Με την άφιξη των προσφύγων δημιουργήθηκε προσκοπική ομάδα (1920-1922) και κτίστηκε νέο σχολικό κτίριο (1923). Το 1923 ιδρύθηκαν ο Αρμενικός Σύνδεσμος Βιβλιοφίλων και ο Σύνδεσμος Αρμενοφωνίας, που εξέδιδαν τις εφημερίδες «Κρασέρ» (1923-1925) και «Λουσαρπί» (1926-1929), αντίστοιχα, ενώ μεταξύ 1924-1929 εκδιδόταν η εφημερίδα «Αράξ». Κάποιοι κατευθύνθηκαν στη Λεμεσό, άλλοι στην Αμμόχωστο, ενώ ορισμένοι στον Αμίαντο, όπου την περίοδο 1927-1928 ιδρύθηκαν αρμενικά σχολεία. Ελάχιστοι κατοίκησαν γύρω από το Αρμενομονάστηρο στη Χαλεύκα.

Ωστόσο, οι πλείστοι κατευθύνθηκαν προς τη Λευκωσία, όπου ζούσε ήδη μια μικρή αλλά εύπορη αρμενική κοινότητα. Μέσα στο σύμπλεγμα της οδού Βικτωρίας, το επίκεντρο του αρμενοκυπριακού μικρόκοσμου, υπήρχε η Μητρόπολη, η εκκλησία της Παναγίας, το αρρεναγωγείο Βαρτανάντς και το παρθεναγωγείο Σουσανιάν. Έξω από τα τείχη υπήρχε ένα πανάρχαιο αρμενικό κοιμητήριο, μέσα στο οποίο κτίστηκε το παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου. Με την άφιξη των χιλιάδων προσφύγων, σύντομα ο χώρος αποδείχθηκε μικρός κι έτσι η τελευταία ταφή πραγματοποιήθηκε το 1931.

Όταν οι πρόσφυγες κατέφθασαν στη Λευκωσία, υπήρχε ήδη η Αρμενική Λέσχη και παράρτημα του AGBU, ενώ το 1925 ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος Αρμενίων Αναγνωστών. Το 1921 ανεγέρθηκε, κατ’ επιθυμίαν του ντόπιου γαιοκτήμονα Αρτίν Μπέη Μελικιάν, το Σχολείο Μελικιάν. Αρχικά θεωρήθηκε πολύ μεγάλο, αλλά ένα μόλις χρόνο μετά ήταν γεμάτο από Αρμενόπαιδα που επέζησαν της Γενοκτονίας. Μεταξύ 1922-1923 εκδιδόταν η εφημερίδα «Αζάτ Κιπραχάι», ενώ μεταξύ 1925-1930 και 1927-1928 υπήρχε αρμενική ομάδα προσκόπων και αρμενική ποδοσφαιρική ομάδα, αντίστοιχα. Στη Λευκωσία μεγαλούργησε και ο μουσουργός Βαχάν Μπετελιάν, που ίδρυσε το 1921 τη χορωδία της εκκλησίας και το 1922 τη φιλαρμονική του Σχολείου Μελικιάν (1922), για την οποία αγόρασε το 1926 καινούργια μουσικά όργανα ο εξόριστος «Βασιλιάς της Αραβίας», Χουσεΐν μπιν Άλι.

Τέλος, μεταξύ 1924-1926, με τη φιλάνθρωπη και γενναιόδωρη δωρεά των καπνέμπορων αδελφών Κρικόρ και Καραμπέτ Μελκονιάν, κτίστηκε το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν, για να στεγαστούν και να μορφωθούν 500 ορφανά Αρμενόπαιδα της Γενοκτονίας, που φύτεψαν το άλσος μπροστά από το σχολείο εις μνήμην των σφαγιασθέντων συγγενών τους. Ένα μοναδικό και απαράμιλλο επίτευγμα, υπήρξε φάρος ελπίδας και πολιτισμού για τον απανταχού αρμενισμό και την αρμενοφωνία. Γνωστό ως «ένα νησί μέσα σε ένα νησί», ξεκίνησε ως ορφανοτροφείο (1926-1940) και εξελίχθηκε σε παγκοσμίου φήμης δευτεροβάθμια σχολή (1934-2005) με οικοτροφείο, εξαιρετικά πλούσια βιβλιοθήκη, που διοργάνωνε πληθώρα εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και αθλητικών εκδηλώσεων, και επηρέασε την αρμενοκυπριακή κοινότητα με πολυδιάφορους τρόπους.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ - ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ

 Εκπρόσωπος Τύπου του Εκπροσώπου των Αρμενίων στη Βουλή κ. Βαρτκές Μαχτεσιάν