ΑΝΑΛΥΣΗ: ΤΙ ΕΠΙΔΙΩΚΕΙ Η ΒΗΡΥΤΟΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΠΑΙΚΤΗΣ ΣΤΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

ΤΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ 1959 ΚΑΙ ΤΟΥ 2016 ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΝΟΥΝ ΟΤΙ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ «ΑΠΟΜΟΝΩΘΕΙ» Ο ΛΙΒΑΝΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΣ ΕΕ ΚΑΙ ΗΠΑ

Το παρελθόν μάς διδάσκει ότι θα είναι ζήτημα χρόνου να αποταθεί ο Λίβανος σε κάποιον άλλον «ανήσυχο παίκτη» της περιοχής, που σήμερα δεν είναι άλλος από την Τουρκία

Στις 14 Ιανουαρίου 2019 συγκλήθηκε στο Κάιρο για πρώτη φορά το περιφερειακό φόρουμ για την ενέργεια, στο οποίο συμμετείχαν η Κύπρος, η Ελλάδα, η Ιταλία, ως επίσης η Ιορδανία, η Παλαιστινιακή Αρχή και το Ισραήλ. Το γεγονός αυτό σχολιάσθηκε ποικιλοτρόπως στο Ισραήλ, μιας και ουσιαστικά είναι η πρώτη φορά μετά το ρήγμα Φατάχ-Χαμάς, το 2006, που αξιωματούχοι από το Ισραήλ, την Ιορδανία και την Παλαιστινιακή Αρχή βρίσκονται γύρω από το ίδιο τραπέζι. Εάν αναλογιστεί κανείς ότι το φόρουμ της 14ης Ιανουαρίου στοχεύει να μετεξελιχθεί -και μάλιστα έως τον ερχόμενο Μάιο- σε επίσημο περιφερειακό οργανισμό, που θα προάγει την ενεργειακή συνεργασία στην Ανατολική Μεσόγειο, τότε σίγουρα μιλάμε για μία εξαιρετικά σημαντική επιτυχία, όχι μόνο της Αιγύπτου, αλλά και όλων των χωρών που προωθούν μία τέτοια προοπτική.

Στο Ισραήλ, η σύγκληση του ενεργειακού φόρουμ στο Κάιρο παρουσιάσθηκε ως ακόμα μία σημαντική διπλωματική νίκη της χώρας, μιας και για πρώτη φορά συμπεριλαμβάνεται σε έναν (έστω εν τη γενέσει του) περιφερειακό οργανισμό. Συγχρόνως, όμως, σχολιάσθηκε από τα ισραηλινά μέσα με ικανοποίηση το γεγονός ότι ο Λίβανος δεν συμμετείχε στο ενεργειακό φόρουμ του Καΐρου, κάτι που αποδεικνύει ότι σταδιακά η Βηρυτός «απομονώνεται» σε ό,τι αφορά τις ενεργειακές της επιδιώξεις.

Πράγματι, ο Λίβανος ήταν απών στο ενεργειακό φόρουμ του Καΐρου και αυτή η απουσία είναι επόμενο να χαροποιεί την Ιερουσαλήμ. Ωστόσο, μία ενδεχόμενη απομόνωση του Λιβάνου από τους ενεργειακούς σχεδιασμούς της ΕΕ και των ΗΠΑ στην περιοχή, θα πρέπει να προβληματίσει τον ελληνικό περιφερειακό παράγοντα και, κυρίως, τη Λευκωσία, για πολύ συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους, και όχι μόνο.

Το «μαρωνιτικό ζήτημα» στην Κύπρο

Ο Λίβανος είναι η μόνη αραβική χώρα με αδιάλειπτη διπλωματική παρουσία στην Κύπρο καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσιμης δεκαετίας του 1950. Όταν η νασερική Αίγυπτος διέκοψε τις διπλωματικές της σχέσεις με τη Βρετανία, ως απόρροια της Κρίσης του Σουέζ το 1956, το αιγυπτιακό προξενείο στη Λευκωσία έκλεισε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Λίβανος να αναλάβει τον ρόλο του θεματοφύλακα των αραβικών συμφερόντων στο νησί. Έτσι, κατά τη Μεταβατική Περίοδο (1959-1960), η πολιτική του Λιβάνου στην Κύπρο κινείτο σε δύο βασικούς άξονες:

Αφ’ ενός ν' αποτελέσει ανάχωμα στις προσπάθειες του Ισραήλ να διεισδύσει διπλωματικά και οικονομικά στο κυπριακό πολιτικό σύστημα που τότε διαμορφωνόταν - ακολουθώντας κατά γράμμα τις εντολές του Αραβικού Συνδέσμου που στόχευε να απομονωθεί το Ισραήλ από το άμεσο γεωγραφικό του περιβάλλον. Αφ’ ετέρου να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις, ώστε το νέο κυπριακό κράτος να εφαρμόζει μία όσο το δυνατόν φιλοαραβική πολιτική στις διεθνείς του σχέσεις.

Εκείνη την εποχή, ο Λίβανος γι' ακόμα μια φορά αντιμετώπιζε σημαντικές ιδεολογικές εντάσεις στο εσωτερικό του. Το καλοκαίρι του 1958 βρέθηκε στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου μεταξύ φιλονασεριστών και μη - γεγονός που οδήγησε τις ΗΠΑ να παρέμβουν στρατιωτικά. Όταν το 1959 η Κύπρος ζούσε στους ρυθμούς της Μεταβατικής Περιόδου, χωρίς ακόμα να έχουν καθορισθεί πλήρως ποιες ακριβώς θα ήταν οι συνταγματικές ισορροπίες μεταξύ των κοινοτήτων και των θρησκευτικών ομάδων, την ίδια στιγμή η κυβέρνηση της Βηρυτού προσπαθούσε να ενισχύσει στη λιβανική κοινωνία το αίσθημα της «εθνικής ομοψυχίας».

Ήταν πράγματι πολύ δύσκολο για τη φιλοδυτική κυβέρνηση του Λιβάνου να βρει σοβαρές αιτίες που θα «ένωναν» τον διχασμένο λιβανικό λαό. Ωστόσο, στην Κύπρο, λίγα μίλια δυτικά των λιβανικών ακτών, υπήρχε μία πολύ καλή αφορμή για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο: Να αναγνωρισθεί ειδικός θεσμικός ρόλος στο κυπριακό πολιτικό σύστημα, που τελούσε ακόμα υπό διαμόρφωση στη μαρωνιτική κοινότητα του νησιού. Το αίτημα αυτό αναδείχθηκε από την τότε κυβέρνηση της Βηρυτού και από την Καθολική Μαρωνιτική Εκκλησία του Λιβάνου ως ένα καινούργιος «εθνικός στόχος», ικανός να δημιουργήσει ένα κοινό «εθνικό όραμα».

Δεδομένου, όμως, ότι ο Λίβανος δεν είχε ούτε τη διπλωματική ισχύ, αλλά ούτε και την οικονομική δύναμη να θέσει μειονοτικό ζήτημα σε μια ξένη χώρα, η νασερική Αίγυπτος δήλωσε πρόθυμη να βοηθήσει τις λιβανικές επιδιώξεις. Με αυτόν τον τρόπο, το Κάιρο θεωρούσε ότι εάν θα δημιουργείτο ένας θεσμοθετημένος συνταγματικά φιλοαραβικός παράγοντας, η πολιτική ηγεσία της ανεξάρτητης Κύπρου θα είχε πρόσθετους λόγους να ακολουθεί φιλοαραβική εξωτερική πολιτική.

Ενόσω γινόταν η επεξεργασία του τελικού κειμένου του κυπριακού Συντάγματος, ο Λίβανος άρχισε να επιδιώκει την αναγνώριση μίας τρίτης κοινότητας στην ανεξάρτητη Κύπρο, τη Μαρωνιτική, στην οποία, όμως, προσέδιδε εθνικό «λιβανικό» χαρακτήρα. Επεδίωκε τη διακριτή της εκπροσώπηση στη Βουλή των Αντιπροσώπων και στο Υπουργικό Συμβούλιο (όπως ακριβώς συνέβαινε με τους Ελληνοκυπρίους και τους Τουρκοκυπρίους), ενώ γινόταν λόγος για διδασκαλία της αραβικής γλώσσας από Λιβανέζους δασκάλους σε σχολεία της Κύπρου, τη μισθοδοσία των οποίων θα την κάλυπτε ο Λίβανος, με χρηματοδότηση αιγυπτιακή.

Ένας τέτοιος «κοινοτικός πληθωρισμός» δεν άρεσε ούτε στον Τουρκοκύπριο ηγέτη Φαζίλ Κιουτσούκ και την Άγκυρα, αλλά, στην πραγματικότητα, ούτε στον Μακάριο και στην Αθήνα. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της Βηρυτού, τελικά οι φιλοδοξίες της δεν εφαρμόσθηκαν, επειδή στο μεταξύ το καθεστώς Νάσερ κατάφερε τελικά να βρει ισορροπίες στον νεόδμητο κυπριακό δικοινοτισμό. Έτσι, χωρίς τη βοήθεια του Νάσερ, ο Λίβανος δεν είχε τη δύναμη να τραβήξει στα άκρα το μαρωνιτικό ζήτημα (το οποίο, ουσιαστικά, αποσοβήθηκε εν τη γενέσει του, λόγω της αποφασιστικής αντιαραβικής στάσης, που τήρησε επ’ αυτού η Άγκυρα εξ αρχής).

Νέα δεδομένα λόγω συριακής κρίσης

Από την ανακήρυξη της κυπριακής ανεξαρτησίας έως και σήμερα, οι σχέσεις Κύπρου-Λιβάνου είναι αγαστές. Οι Μαρωνίτες εντάχθηκαν πλήρως στην ελληνοκυπριακή κοινωνία, φροντίζοντας παράλληλα να κρατούν σοφές ισορροπίες στη διένεξη Ελληνοκυπρίων-Τουρκοκυπρίων. Μετά την εισβολή του 1974, η κυπριακή οικονομία ωφελήθηκε σημαντικά από την αθρόα έλευση λιβανικών κεφαλαίων, όταν η οικονομία του Λιβάνου κατέρρεε λόγω του εμφυλίου της δεκαετίας του ’80.

Σήμερα, ο συριακός εμφύλιος δημιούργησε νέες ανακατατάξεις στη λιβανική κοινωνία, η οποία κλήθηκε να απορροφήσει μεγάλο αριθμό προσφύγων. Ο Λίβανος -ακολουθώντας το παράδειγμα της Ιορδανίας- απευθύνθηκε στον ΟΗΕ, στην ΕΕ και σε άλλους διεθνείς οργανισμούς, προκειμένου να εξασφαλίσει οικονομική και τεχνική βοήθεια για να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στην προσφυγική κρίση. Αρωγοί στη λιβανική προσπάθεια ανεύρεσης ευρωπαϊκών κονδυλίων στάθηκαν η Κύπρος και η Ελλάδα, οι οποίες εκείνη την περίοδο είχαν ήδη μπει στη λογική των τριμερών σχημάτων περιφερειακής συνεργασίας.

Για πρώτη φορά γίνεται επίσημα λόγος για τριμερή συνεργασία Κύπρου-Ελλάδας-Λιβάνου τον Φεβρουάριο του 2016, και δεν αποτελεί απλή σύμπτωση ότι εκείνη η συνάντηση των τριών Υπουργών Εξωτερικών πραγματοποιήθηκε στις Βρυξέλλες, στο περιθώριο του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ. Αν και οι τριμερείς της Ελλάδας και της Κύπρου με όλες τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής είχαν ως κύριο αντικείμενο τον τομέα της ενέργειας, στα κοινά ανακοινωθέντα του 2016 με τον Λίβανο δεν γινόταν καμία νύξη για το φυσικό αέριο. Μπορεί η Κύπρος να οριοθέτησε την ΑΟΖ της με την αντίστοιχη του Λιβάνου, ωστόσο δεν ήταν ώριμη η στιγμή να τεθεί στο τραπέζι το θέμα του λιβανικού φυσικού αερίου για τον εξής απλό λόγο: Η παρατεταμένη πολιτική κρίση στον Λίβανο και οι εθνοτικές διαφωνίες σε εσωτερικό επίπεδο είχαν κυριολεκτικά παγώσει κάθε ενεργειακό σχεδιασμό.

Ενδιαφέρον για τη λιβανική ΑΟΖ

Τη χρονιά που μας πέρασε, ο λιβανικός ενεργειακός χάρτης εν πολλοίς κατάφερε να σχηματοποιηθεί και διεθνείς εταιρείες (μεταξύ των οποίων και μία ρωσική) έδειξαν ενδιαφέρον να συμμετάσχουν στη διαδικασία αδειοδοτήσεων στη λιβανική ΑΟΖ. Παρ’ όλα αυτά, οι αμοιβαίες διεκδικήσεις του Ισραήλ και του Λιβάνου για τα δικαιώματα έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων επί θαλάσσιας ζώνης 850 τετραγωνικών χιλιομέτρων μεταξύ των ΑΟΖ τους συνεχίζουν να υφίστανται, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες των διαμεσολαβητών του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Και, κάπως έτσι, ο Λίβανος έμεινε έξω από το ενεργειακό φόρουμ του Καΐρου της 14ης Ιανουαρίου 2019, δίνοντας την εντύπωση ότι η Βηρυτός καλείται να ακολουθήσει μία δική της πορεία στην περίπλοκη ενεργειακή σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου.

Η Τουρκία στο «Μον Πελεράν Ι»

Το ερώτημα που πρέπει να θέσει ο ελληνικός περιφερειακός παράγοντας στον εαυτό του είναι εάν θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά του ένας Λίβανος «ανένταχτος» και ανεξάρτητος από τα ήδη υπάρχοντα περιφερειακά σχήματα.

Προκειμένου να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, είναι χρήσιμο να ανατρέξουμε στις διακοινοτικές συνομιλίες του Μον Πελεράν Ι και συγκεκριμένα στις 8 Νοεμβρίου 2016, όταν η τουρκοκυπριακή πλευρά έθεσε ξαφνικά θέμα περί υπαγωγής ή μη των μαρωνιτικών οικισμών του Βορρά υπό τουρκοκυπριακή διοίκηση. Αναμφίβολα δεν ήταν τυχαία η επίσκεψη-αστραπή που πραγματοποίησαν λίγες ημέρες αργότερα στη Βηρυτό οι τότε Υπουργοί Εξωτερικών της Κύπρου και της Ελλάδας, Κασουλίδης και Κοτζιάς.

Ο Λίβανος επαναδιατύπωνε τις εκκλήσεις του για οικονομική ενίσχυση εκ μέρους της ΕΕ προκειμένου να αντιμετωπισθεί το προσφυγικό ρεύμα από τη Συρία. Την ίδια περίοδο διατυπωνόταν στην Κύπρο από επίσημα χείλη ότι οι Μαρωνίτες είναι ελεύθεροι να αποφασίσουν σε ποιαν από τις δύο συνιστώσες πολιτείες θα ήθελαν να υπάγονται. Το αποτέλεσμα ήταν ότι από τη μια πλευρά ο Λίβανος έλαβε την ευρωπαϊκή βοήθεια που ζητούσε και, από την άλλη, το ζήτημα των Μαρωνιτών (αν βέβαια μπορούμε πράγματι να μιλάμε για ζήτημα) είχε την ίδια τύχη με τις διακοινοτικές συνομιλίες: Τέθηκε στις καλένδες.

ΓΑΒΡΙΗΛ ΧΑΡΙΤΟΣ
Δρ Διεθνών Σχέσεων,
Ερευνητής του Ινστιτούτου Μπεν-Γκουριόν, Ισραήλ

Το ξεχασμένο ζήτημα και τα παιχνίδια της Τουρκίας

Εάν ο Λίβανος αφεθεί στην τουρκική αγκαλιά, η Άγκυρα δεν αποκλείεται να θυμηθεί ξανά παλιά ξεχασμένα θέματα

Αποτιμώντας τη στάση του Λιβάνου ως προς την Κύπρο, τόσο κατά τη διάρκεια της Μεταβατικής Περιόδου το 1959, όσο και κατά τη σύντομη αναλαμπή του ξεχασμένου μαρωνιτικού ζητήματος στο Μον Πελεράν Ι το 2016, παρατηρούμε τις εξής χρήσιμες αναλογίες:

Το 1959 ο Λίβανος, προκειμένου να επιλύσει σοβαρά εσωτερικά προβλήματα (εθνικός διχασμός), αναζήτησε λύσεις εκτός των συνόρων του (προάσπιση "λιβανικής" εθνικής μειονότητας στην Κύπρο). Είχε όμως την επίγνωση ότι, χωρίς έναν ισχυρό εξωτερικό παίκτη, δεν θα μπορούσε να προωθήσει τις επιδιώξεις του. Τότε ήταν πρόθυμη να τον βοηθήσει το «ανήσυχο» καθεστώς Νάσερ, που ανησυχούσε μήπως η ανεξάρτητη Κύπρος, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, αποτελέσει και πάλι το ορμητήριο της Βρετανίας ή/και του Ισραήλ κατά της Αιγύπτου. Έτσι, ο Λίβανος, υποβοηθούμενος από την Αίγυπτο, προσπάθησε να παρεισφρήσει στο κυπριακό πολιτικό σύστημα, που ακόμα βρισκόταν υπό διαμόρφωση.

Ενώ το 1959 η τουρκοκυπριακή πλευρά είχε ξεκάθαρα ταχθεί εναντίον κάθε ιδιαίτερης συνταγματικής αναβάθμισης μίας τρίτης «αραβικής-λιβανικής εθνικής κοινότητας», το 2016 ανακάλεσε στη μνήμη της το ξεχασμένο εκείνο ζήτημα, θέλοντας προφανώς να οδηγήσει τις συνομιλίες εκεί όπου τελικά κατέληξαν. Το 2016 ο Λίβανος αντιμετώπιζε και πάλι σοβαρά ζητήματα εθνικής συνοχής και γι' ακόμα μια φορά αναζητούσε λύσεις εκτός συνόρων - και χάρη στις καλές υπηρεσίες δύο κρατών-μελών της ΕΕ, της Ελλάδας και της Κύπρου, έλαβε αυτό που αναζητούσε (οικονομική στήριξη εκ μέρους της ΕΕ) και δεν αναμείχθηκε σε ζητήματα ξεχασμένα - παρότι κάτι τέτοιο θα χαροποιούσε ιδιαίτερα την Άγκυρα.

Εάν πράγματι αληθεύουν οι ισραηλινές εκτιμήσεις περί της περιφερειακής απομόνωσης του Λιβάνου όσον αφορά τους ενεργειακούς του σχεδιασμούς, δεν αποκλείεται να έχουμε ενώπιόν μας την απαρχή μίας παραλλαγής των όσων συνέβησαν το 1959 και το 2016.

Και τώρα ο Λίβανος έχει ενώπιόν του δύο σοβαρά εσωτερικά ζητήματα: Την αντιμετώπιση του προσφυγικού ρεύματος από τη Συρία αφ’ ενός, και, αφ’ ετέρου, την προώθηση των ενεργειακών του σχεδιασμών, που όμως σχετίζονται με κυριαρχικές διεκδικήσεις έναντι του Ισραήλ. Το 1959 ο «ανήσυχος» περιφερειακός παίκτης ήταν η νασερική Αίγυπτος, αλλά σήμερα, το 2019, ο αντίστοιχος «ανήσυχος» παίκτης είναι η Τουρκία του Προέδρου Ερντογάν. Το παρελθόν έχει αποδείξει ότι κάθε φορά που ο Λίβανος δεν είναι σε θέση να επιλύσει ένα εσωτερικό του πρόβλημα, αναζητά λύσεις εκτός συνόρων, έχοντας όμως εξασφαλίσει τη στήριξη ενός ισχυρότερου περιφερειακού παίκτη, που όμως ανησυχεί μήπως τα δικά του συμφέροντα θιγούν (και καλό θα ήταν να μην ξεχνάμε ότι τον Νοέμβριο του 2016, λίγο προτού καταρρεύσουν οι συνομιλίες στο Μον Πελεράν Ι, οι «ανήσυχοι παίκτες» ήταν η Ελλάδα και η Κύπρος).

Με άλλα λόγια, εάν ο Λίβανος αφεθεί «απομονωμένος» από τις ενεργειακές συμπράξεις της Ανατολικής Μεσογείου, το παρελθόν μάς διδάσκει ότι θα είναι ζήτημα χρόνου να αποταθεί σε κάποιον άλλον «ανήσυχο παίκτη» της περιοχής, που και αυτός πιθανόν να ήθελε πάρα πολύ να συμμετάσχει τόσο στο ενεργειακό φόρουμ του Καΐρου της 14ης Ιανουαρίου 2019, όσο και στον νέο διακρατικό περιφερειακό φορέα, που εκκολάπτεται με ορίζονται τον ερχόμενο Μάιο. Ο σημερινός «ανήσυχος παίκτης» δεν είναι άλλος από την Τουρκία, η οποία αναζητά να βρει τον δικό της ρόλο στον ενεργειακό χάρτη και, έως ότου τον βρει, δεν θα βιάζεται να επιλύσει το Κυπριακό. Εάν, μάλιστα, ο Λίβανος αφεθεί στην τουρκική αγκαλιά, η Άγκυρα δεν αποκλείεται να θυμηθεί ξανά παλιά ξεχασμένα θέματα, που θα της χρησιμεύσουν ως τροχοπέδη της όποιας λύσης.

Ως εκ τούτου, Αθήνα και Λευκωσία θα πρέπει να εντείνουν τον περιφερειακό τους διάλογο με τη Βηρυτό. Ήρθε η στιγμή να εμπλουτισθεί ουσιαστικά η ατελής τριμερής συνεργασία με τον Λίβανο, καλύπτοντας όσο το δυνατόν περισσότερα ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος άπτονται του τομέα της ενέργειας. Κύπρος και Ελλάδα θα πρέπει να προωθήσουν την υγιή ένταξη του Λιβάνου στα υφιστάμενα ενεργειακά σχήματα, ως επίσης και να μη διστάσουν να μεσολαβήσουν καλόπιστα, ώστε Ισραήλ και Λίβανος να επιλύσουν τα ζητήματα δικαιωμάτων έρευνας και αξιοποίησης υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο. Διαφορετικά, εάν ο ελληνικός περιφερειακός παράγοντας αδρανήσει, τότε η Ιστορία δεν αποκλείεται να επαναληφθεί, με τον Λίβανο να αναζητά λύσεις στα εσωτερικά του προβλήματα, ακολουθώντας λανθασμένες ατραπούς.