H 4η Σύμβαση της Γενεύης του 1949 και η σχέση της με την επικείμενη «Διάσκεψη για την Κύπρο»

Θα συζητήσουν στη «Διάσκεψη για την Κύπρο» στη Γενεύη το γεγονός ότι φαίνεται να διεπράχθησαν σοβαρές παραβιάσεις της 4ης Σύμβασης της Γενεύης και άλλων συνθηκών από την Τουρκία, όταν εισέβαλε στη Δημοκρατία της Κύπρου στις 20 Ιουλίου 1974; Αν ναι, πώς; Αν όχι, γιατί όχι;

Σε αποχαρακτηρισμένο τηλεγράφημα, ημερ. 5 Αυγούστου 1974, που έστειλε ο Βρετανός Ύπατος Αρμοστής στη Λευκωσία, Στίβεν Όλβερ, στο Φόρεϊν Όφις, αναφέρεται: «Η μετακίνηση του ε/κ πληθυσμού από την περιοχή Κερύνειας προχωρεί σταθερά. Αυτό αναμφίβολα θεωρείται τουρκική πολιτική και λέγεται στους ανθρώπους ότι δεν θα μπορέσουν ποτέ να επιστρέψουν. Είναι τραγικό, και πρέπει ενδεικτικά να κάνουμε ό,τι μπορούμε να αμφισβητήσουμε αυτές τις αναγκαστικές εξώσεις»

Στην Πολιτική, ο Αριστοτέλης εξέδωσε μια διαχρονική προειδοποίηση: Ο άνθρωπος, όταν είναι τέλειος, είναι το καλύτερο απ’ όλα τα ζώα, όμως, όταν αποχωριστεί από τον νόμο και τη δικαιοσύνη, είναι το χειρότερο απ’ όλα

Από την αρχαιότητα, η νουθεσία του Αριστοτέλη απεικονίζεται σε αμέτρητες περιπτώσεις, ποτέ όμως πιο βάναυσα όσο κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μεταξύ 1939 και 1945. Η μαρτυρία βρίσκεται, π.χ. στην απόφαση που εξέδωσε το 1946 το Διεθνές Στρατοδικείο στη Νυρεμβέργη. Αυτό είναι ένα σχετικό απόσπασμα της απόφασης: «Μαζικές δολοφονίες και σκληρότητες επιβλήθηκαν στις υπό γερμανική κατοχή περιοχές της Πολωνίας και της Σοβιετικής ΄Ενωσης ως μέρος ενός σχεδίου για την εξουδετέρωση ολόκληρων αυτοχθόνων πληθυσμών με απελάσεις και εξοντώσεις, ούτως ώστε η περιοχή τους να χρησιμοποιηθεί για εποικισμό από τους Γερμανούς…».

Άρθρο 49 της 4ης Σύμβασης της Γενεύης του 1949

Τα εγκλήματα που διεπράχθησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου προκάλεσαν μια ισχυρή νομική αντίδραση. Επιπρόσθετα, με την υιοθέτηση του Χάρτη της Νυρεμβέργης του 1945, που είχε ως αποτέλεσμα το Στρατοδικείο της Νυρεμβέργης, η αντίδραση είχε επίσης ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση άλλων ορόσημων νομικών μέσων, όπως η 4η Σύμβαση της Γενεύης του 1949.

Το άρθρο 49 της 4ης Σύμβασης της Γενεύης απαγορεύει αποτελεσματικά τη δημογραφική αλλαγή του είδους που γραφικά περιγράφεται πιο πάνω. Προς τούτο, δύο ειδικές απαγορεύσεις έχουν ενσωματωθεί στο Άρθρο 49 ως μέρος μίας ευρύτερης προσπάθειας της 4ης Σύμβασης της Γενεύης να διασφαλίσει την «Προστασία των Πολιτών εν Καιρώ Πολέμου».

Πρώτον, υπάρχει η γενική απαγόρευση στο Άρθρο 49 (1): «Αι υποχρεωτικαί ατομικαί ή ομαδικαί μεταφοραί ως και η εξορία προστατευομένων προσώπων έξω του κατεχομένου εδάφους προς το έδαφος της κατεχούσης Δυνάμεως ή προς το έδαφος οιουδήποτε άλλου Κράτους, κατεχομένου ή μη, απαγορεύονται οιαδήποτε και αν είναι η αιτία των». (Πηγή: Μετάφραση της UNHCR)

Όπως επαναβεβαιώθηκε από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών για την πρώην Γιουγκοσλαβία («ICTY») στην απόφασή του στην υπόθεση εναντίον του Ράντοβαν Κάρατζιτς (24 Μαρτίου 2016, παρ. 488-493):

«Απελάσεις [‘διαμέσου ενός ντε γιούρε συνόρου’] και αναγκαστική μεταφορά [‘εντός εθνικών συνόρων’] ορίζονται ως: (ι) αναγκαστική εκτόπιση ενός ή περισσοτέρων προσώπων με απέλαση ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, (ιι) από μια περιοχή που βρίσκονται νόμιμα, (ιιι) δίχως λόγο που επιτρέπεται από το διεθνές δίκαιο …».
Όσον αφορά την αναγκαία πρόθεση για το έγκλημα της απέλασης ή της αναγκαστικής μετακίνησης, το ICTY σημείωσε το εξής: «Απελάσεις και αναγκαστική μετακίνηση δεν χρειάζονται πρόθεση για να εκτοπισθούν για πάντα τα θύματα, φθάνει το ότι εκτοπίζονται σκόπιμα».

Εγκλήματα στην Κύπρο

Δεν είναι αδικαιολόγητος ο ισχυρισμός ότι μετά την τουρκική εισβολή στη Δημοκρατία της Κύπρου στις 20 Ιουλίου 1974 αναγκαστικές μεταφορές - και, έτσι, εγκλήματα - διεπράχθησαν: (ι) κάθε φορά που ένοπλα στρατεύματα παγίδευσαν αμάχους μακριά από τα σπίτια τους υπό την απειλή του όπλου και επιπλέον, (ιι) κάθε φορά που άμαχοι εγκατέλειπαν τα σπίτια τους από φόβο ή κάτω από κλίμα εξαναγκασμού.

Βάσει των πιο πάνω, πολλοί εκτοπισμένοι Κύπριοι πολίτες όχι μόνον υπήρξαν θύματα παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και σοβαρών εγκλημάτων. Έγκυρη μαρτυρία περί τούτου βρίσκεται, π.χ. σε αποχαρακτηρισμένο τηλεγράφημα, ημερ. 5 Αυγούστου 1974, που έστειλε ο Βρετανός Ύπατος Αρμοστής στη Λευκωσία, Στίβεν Όλβερ, στο Φόρεϊν Όφις: «Η μετακίνηση του ελληνοκυπριακού πληθυσμού από την περιοχή Κερύνειας προχωρεί σταθερά. Αυτό αναμφίβολα θεωρείται τουρκική πολιτική και λέγεται στους ανθρώπους ότι δεν θα μπορέσουν ποτέ να επιστρέψουν. Είναι τραγικό, και πρέπει ενδεικτικά να κάνουμε ό,τι μπορούμε να αμφισβητήσουμε αυτές τις αναγκαστικές εξώσεις». (Πηγή: Έγγραφο FCO 9/1920, Βρετανικό Κρατικό Αρχείο. Ο συγγραφέας ευχαριστεί την κ. Φανούλα Αργυρού για τη βοήθειά της να εντοπιστεί το έγγραφο αυτό).

Δεύτερον, υπάρχει η ανεπιφύλακτη απαγόρευση στο Άρθρο 49 (6) της 4ης Σύμβασης της Γενεύης του 1949: «Η κατέχουσα Δύναμις δεν θα δύναται να εξορίση ή να μεταφέρη μέρος του ιδικού της άμαχου πλη­θυσμού εις το κατεχόμενον υπ’ αυτής έδαφος». (Πηγή: Μετάφραση της UNHCR). Δεν χρειάζεται να λεχθεί ότι - σε σχέση με την υπό τουρκική κατοχή περιοχή της Κύπρου - η Τουρκία κατηγορείται για μια συνεχή μετά το 1974 πολιτική εποικισμού εις παραβίαση του άρθρου 49 (6).

Ερωτήματα

Δημιουργούνται διάφορα ερωτήματα, ειδικά σε σχέση με την επικείμενη «Διάσκεψη για την Κύπρο» που θα ξεκινήσει στη Γενεύη στις 12 Ιανουαρίου 2017. Έχει ως στόχο να βοηθήσει «τις δύο πλευρές» και «τις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις» να συζητήσουν «τη διεθνή διάσταση του κυπριακού προβλήματος, θέματα Ασφάλειας και Εγγυήσεων». (Πηγή: Δήλωση από τον Αναπληρωτή Κυβερνητικό Εκπρόσωπο της Δημοκρατίας της Κύπρου, 10 Δεκεμβρίου 2016).

1. Θα συζητήσουν στη «Διάσκεψη για την Κύπρο» στη Γενεύη το γεγονός ότι φαίνεται να διεπράχθησαν σοβαρές παραβιάσεις της 4ης Σύμβασης της Γενεύης και άλλων συνθηκών από την Τουρκία, όταν εισέβαλε στη Δημοκρατία της Κύπρου στις 20 Ιουλίου 1974; Αν ναι, πώς; Αν όχι, γιατί όχι;

2. Από τις 20 Ιουλίου 1974, έχει η Δημοκρατία της Κύπρου ή άλλο μέρος επικαλεστεί το Άρθρο 149 της 4ης Σύμβασης της Γενεύης, για να ζητήσει τη διεξαγωγή «Αιτήσει, ενός των εν συρράξει Μερών, θα διεξαχθή ανάκρισις ής ο τρόπος ενεργείας θα καθορισθή υπό των ενδιαφερομένων Μερών, επί πάσης καταγγελίας περί παραβάσεως της Συνθήκης. …»; (Πηγή: Μετάφραση της UNHCR). Αν όχι, γιατί όχι; Αν ναι, ποιο ήταν το αποτέλεσμα τέτοιας αίτησης;

3. Από τις 20 Ιουλίου 1974, έχουν ξεκινήσει στη Δημοκρατία της Κύπρου, Ελλάδα, Τουρκία ή το Ηνωμένο Βασίλειο ποινικές διαδικασίες εναντίον οποιουδήποτε προσώπου για ισχυρισμούς παραβιάσεων τοπικής νομοθεσίας σε οιονδήποτε από αυτά τα κράτη, τα οποία έχουν ενσωματώσει την 4η Σύμβαση της Γενεύης; Αν όχι, γιατί όχι; Αν ναι, ποιο ήταν το αποτέλεσμα τέτοιων διαδικασιών;

4. Από τις 20 Ιουλίου 1974, σε πόσους πολίτες της Τουρκίας υποτίθεται χορηγήθηκε (ι) «ιθαγένεια» ή (ιι) «δικαίωμα μόνιμης διαμονής» από τις ντε φάκτο Αρχές στην υπό τουρκική κατοχή περιοχή της Δημοκρατίας της Κύπρου;

5. Από τις 20 Ιουλίου 1974, έχει η Τουρκία, υπό την ιδιότητα της Κατοχικής Δύναμης, συμμορφωθεί με την υποχρέωση που επιβάλλει το Άρθρο 65 της 4ης Σύμβασης της Γενεύης και που λέγει ότι οι ποινικές διατάξεις που θεσπίστηκαν από την κατοχική δύναμη δεν θα μπουν σε εφαρμογή προτού δημοσιευθούν και τεθούν υπ' όψιν των πολιτών στη δική τους γλώσσα; Αν ναι, πώς; Αν όχι, γιατί όχι;

6. Συμφωνούν τα διάφορα συμβαλλόμενα μέρη, στην επικείμενη «Διάσκεψη για την Κύπρο» στη Γενεύη, με την πρόταση ότι καμία διευθέτηση δεν μπορεί να είναι «δίκαιη», αν δεν απονεμηθεί ποινική δικαιοσύνη μέσω ενός νέου ανεξάρτητου διεθνούς ποινικού δικαστηρίου στην Κύπρου στη γενική βάση των δικαστηρίων που λειτούργησαν μετά το 1994 από το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών σε σχέση με την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα;

7. Σε οποιαδήποτε διευθέτηση, θα υποχρεούται η Τουρκία (ή οποιαδήποτε άλλη χώρα) να παρέχει οποιεσδήποτε αποζημιώσεις και άλλα κατάλληλα διορθωτικά μέτρα για τις φαινομενικές παραβιάσεις των Συμβάσεων της Γενεύης και άλλων συνθηκών;

Πώς μπορεί να διασφαλιστεί η ειρήνη;

8. Πώς μπορεί οποιαδήποτε διευθέτηση να εγγυηθεί την ειρήνη, την ασφάλεια ή τη δικαιοσύνη, αν η Τουρκία αποφεύγει οποιαδήποτε δήλωση βάσει του Άρθρου 36 του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου στη Χάγη, με την οποία να αναγνωρίζει ως υποχρεωτική τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου;

9. Πώς μπορεί οποιαδήποτε διευθέτηση να εγγυηθεί την ειρήνη, την ασφάλεια ή τη δικαιοσύνη, αν δεν υποχρεώνει την Τουρκία να επικυρώσει σωρεία νομικών πράξεων, περιλαμβανομένων των Επιπρόσθετων Πρωτοκόλλων του 1977 στις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949, καθώς και τη Σύμβαση για το Έγκλημα του Απαρτχάιντ του 1973, τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας των Ηνωμένων Εθνών του 1982, το Καταστατικό της Ρώμης για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο του 1998, Πρωτόκολλο Αρ. 12 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (σχετικά με την αρχή της ισότητας) του 2000, τη Διεθνή Σύμβαση για την Προστασία Όλων των Ατόμων από Εξαναγκαστική Εξαφάνιση του 2006, τη Σύμβαση για τα Πυρομαχικά Διασποράς του 2008 και τη Συνθήκη για το Εμπόριο Όπλων του 2013; Θα αναγκάζει η οποιαδήποτε διευθέτηση την Τουρκία να γίνει κράτος-μέλος Συμβάσεων και Συνθηκών σαν αυτές;

10. Γιατί η Δημοκρατία της Κύπρου, η Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο καθώς και η Τουρκία απέτυχαν να επικυρώσουν τη Σύμβαση του 1973 εναντίον του Εγκλήματος του Απαρτχάιντ; Θα αναγκάζει η οποιαδήποτε διευθέτηση την κάθε μία να γίνει κράτος-μέλος;

Το ασυμβίβαστο της ΔΔΟ με το διεθνές δίκαιο

11. Γιατί η ερμηνεία της «διζωνικής», όπως εγκρίθηκε το 1992 στο Ψήφισμα 750 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών - π.χ. «…το κάθε ομόσπονδο κράτος [της προτεινόμενης δικοινοτικής, διζωνικής ομοσπονδίας] θα διοικείται από μία κοινότητα, η οποία θα έχει εγγυημένη καθαρή πλειοψηφία πληθυσμού και ιδιοκτησία γης στην περιοχή της» - φαίνεται να προβλέπει τη νομιμοποίηση των παραβιάσεων του Άρθρου 49 της 4ης Σύμβασης της Γενεύης;

12. Πώς, αν ποτέ, μπορεί η ερμηνεία της «διζωνικής», όπως αναφέρεται πιο πάνω, να συμβιβαστεί με το ευρωπαϊκό δίκαιο, την απαγόρευση εναντίον φυλετικού διαχωρισμού στη Διεθνή Σύμβαση για την Εξουδετέρωση Όλων των Μορφών Φυλετικών Διακρίσεων του 1965 και την απαγόρευση εναντίον του Απαρτχάιντ, όπως ενισχύθηκε από το Καταστατικό της Ρώμης για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο του 1998;

Προς το συμφέρον του κράτους δικαίου και της δικαιοσύνης, καθώς και της διαφάνειας, η Δημοκρατία της Κύπρου και τα συμβαλλόμενα μέρη στην επικείμενη «Διάσκεψη στη Γενεύη» καλούνται εδώ να δημοσιεύσουν γραπτές απαντήσεις στις πιο πάνω ερωτήσεις προτού ξεκινήσει η «Διάσκεψη». Ταυτόχρονα, ένας αφήνεται να στοχάζεται με μιαν άλλη προειδοποίηση του Αριστοτέλη στην Πολιτική: Ο αδύνατος είναι πάντα ανήσυχος για την ισότητα και τη δικαιοσύνη. Ο δυνατός δεν τα έχει ανάγκη.

Σημ.: Το πιο πάνω είναι μια συντομευμένη παραλλαγή άρθρου που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στο www.agora-dialogue.com

Ο Δρ. Κλέαρχος Κυριακίδης είναι επίκουρος καθηγητής στη Σχολή Νομικής του Πανεπιστημίου UCLan στην Κύπρο και συντονιστής του προγράμματος αφιερωμένο στο Κράτος Δικαίου και τα Διδάγματα της Ιστορίας. Οι απόψεις που εκφράζει είναι προσωπικές.